Tadeusz Czapliński
CZAPLIŃSKI Tadeusz (29 listopada 1912 Kraków – 7 lutego 1991 Słupsk),
scenograf aktor-lalkarz, kierownik artystyczny, dyrektor teatru.
Był synem Romana Czaplińskiego, urzędnika skarbowego, i Joanny z Taperów; mężem Czeszki, aktorki-lalkarki i reżyserki Elżbiety Czaplińskiej z Hendrychów (1913–2003; ślub 16 lipca 1944). Do 1919 mieszkał w Kolbuszowej koło Rzeszowa, a później w Grudziądzu, gdzie uczęszczał do gimnazjum matematyczno-przyrodniczego. Od 1924 kontynuował naukę w Kościerzynie, najpierw w gimnazjum klasycznym, potem w Seminarium Nauczycielskim, w którym zorganizował szkolny teatr kukiełkowy. W 1932–34 odbywał służbę wojskową w 7 Batalionie Łączności w Poznaniu, gdzie jako eksternista zdał maturę seminaryjną.
Początkowo pracował jako nauczyciel. W kwietniu 1934 (z S. Krauzem) zorganizował przy Inspektoracie Szkolnym w Kościerzynie objazdowy Pomorski Teatr Marionetek Bumcyk. Teatr ten, do 1936, dał w województwie pomorskim ok. 500 przedstawień Szopki kaszubskiej, Szewca Dratewki, Czterech mil za piec i Za siedmioma górami, których Czapliński, wraz z Krauzem, był twórcą i wykonawcą. Od 1936, na zaproszenie Wielkopolskiego Związku Teatrów Ludowych z Poznania, Bumcyk do 1938 występował w szkołach w Poznaniu i w województwie. W 1937, pod patronatem poznańskiego Ośrodka Społeczno-Oświatowego, Czapliński był jednym z organizatorów wytwórni lalek i teatrów lalkowych („Wytwórni Marionetek”) w Poznaniu, a także stoiska teatralnego na Targach Poznańskich. W lipcu 1938 został jednym z pierwszych członków Wielkopolskiej Rodziny Marionetkarzy. Ukończył Wyższy Kurs Nauczycielski i Rysunku. W Poznaniu brał też udział w powołaniu stałego teatru lalek pod nazwą Teatr Marionetek Błękitny Pajac, w którym w sezonie 1938/39 był scenografem i aktorem.
W kampanii wrześniowej 1939 walczył w 7 Batalionie Łączności; dostał się do niewoli niemieckiej, ale w 1940 uciekł do Lublina i pracował jako kreślarz. Po odnalezieniu wysiedlonych z Pomorza rodziców, wrócił do nich do Grybowa, gdzie się ukrywał. Aresztowany w 1940, pracował jako robotnik przymusowy i zakładnik przy budowie szosy Grybów-Gorlice, a później w kamieniołomie w Barcicach i przy budowie szosy w Kłaju. W 1941 wywieziony jako kamieniarz do Kijowa, przez 19 miesięcy pracował przy budowie torów, szosy i lotniska. W 1943 został przetransportowany do Tarnobrzegu, później do Leżajska do budowy torów kolejowych. W 1944 uciekł wraz z żoną z transportu do Niemiec i wrócił do Grybowa, skąd znów został odstawiony do kopania rowów.
Po wojnie osiadł w Tuchomiu, powiat Bytów, gdzie brał udział w organizowaniu gminy i prowadził wydział wojskowy. We wrześniu 1946 założył tu wraz z żoną Ludowy Objazdowy Teatr Marionetek (Lalki) Tęcza, który 26 grudnia tego roku inaugurował działalność premierą Szopki polskiej. Od 1 lutego 1947 teatr działał jako spółdzielnia pracy przy Inspektoracie Szkolnym w Bytowie i objeżdżał całe ówczesne województwo szczecińskie, w 1953–56 jako stowarzyszenie z siedzibą w Brusach, a od 1 września 1956 pod nazwą Teatr Lalki Tęcza ze stałą siedzibą w Słupsku.
Od początku istnienia Tęczy, z żoną Elżbietą Czaplińską, był współtwórcą niemal wszystkich spektakli; odpowiadał przede wszystkim za dekoracje i lalki, ale też stronę literacką przedstawień i ich sceniczne wykonanie. Dyrektorem Tęczy był od 23 maja 1950, to jest od przyznania teatrowi statusu sceny zawodowej i stałej subwencji, do i 31 stycznia 1966, kiedy zrzekł się stanowiska i przeszedł na etat aktora. Dnia 3 stycznia 1961 minister kultury i sztuki przyznał mu uprawnienia kwalifikowanego aktora-lalkarza, „na podstawie długoletniej pracy w zawodowym ruchu lalkarskim”. Był autorem scenografii i lalek do większości przedstawień Tęczy (także w okresie swojej dyrekcji), m.in. do: Szopki polskiej (1946), Pana Twardowskiego Lucjana Rydla (1946; rola tytułowa), Szewca Dratewki (1947, 1953; rola tytułowa), Bajki o rybaku i rybce (1950), Trzech pomarańczy (1952; rola Króla), Lisa Przechery (1954, 1964; role Lisa i Konferansjera), Baśni o szklarzu i cesarzu (1955; rola Cesarza), Dzikich łabędzi (1957), W pustyni i w puszczy (1958), O dwóch takich, co ukradli księżyc (1960), Tajemnicy czarnego jeziora (1961), Świniopasa (1963).
Czaplińscy kreowali świat dziecka poprzez formę, dlatego też lalki, scenografia, a nawet treść przesycone były kolorem. Spektakle Czaplińskich mieniły się barwami
— pisała Małgorzata Siemaszko.
Jako aktor pozostał w Tęczy do 15 maja 1969. Grał w większości przedstawień do końca 1965, a po przejściu na etat aktorski występował sporadycznie, np. jako Dziadek (Jak dwa Michały kolędowały, 1966). W czerwcu 1966 otrzymał wyróżnienie na ogólnopolskim konkursie „indywidualnych występów z lalką” w Warszawie.
W 1969 odszedł na rentę, po tym, gdy w maju tego roku, po trzymiesięcznej chorobie, został zwolniony z teatru bez wypowiedzenia. W Tęczy obchodził 12 kwietnia 1959 jubileusz 25-lecia, a 1 kwietnia 1964 30-lecia pracy artystycznej. Otrzymał wiele odznaczeń, nagród i wyróżnień, m.in. Order Uśmiechu (1976), Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży (1984). Jego pasją było wykonywanie w mosiądzu wizerunków polskich orłów, których kolekcja jest przechowywana od 1986 w Izbie Pamięci Narodowej przy Wojewódzkiej Szkole Policyjnej w Słupsku.
Bibliografia
Elżbieta i Tadeusz Czaplińscy – dokumentacja działalności. Oprac. M. Siemaszko, Lalkarze..., t. 27, Łódź 2001 (nota biograficzna; spis prac teatr., ról, nagród i odznaczeń; bibl. publikacji o Cz.; il.); H. Jurkowski: Dzieje teatru lalek [t. 3], Warszawa 1984; 60 lat Teatru Lalki „Tęcza” w Słupsku [Słupsk b.r.]; Waszkiel: Dzieje (il.); Waszkiel: Dzieje 1944–2000 (il.); Bal u lal 1938 nr 1; Głos Pomorza 1991 nr 35 (il.); Gon. Teatr. 1991 nr 10; Pam. Teatr 1987 z. 1–2 (L. Chojnacki; il.); Sł. Powsz. 1982 nr 106 (il.); Teatr Lud. 1938 nr 5, 7–8; Akta, T. Lalki Tęcza Słupsk, ZASP (fot.); Wycinki prasowe, IS PAN.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
