Osoby

KALISZEWSKI Jerzy Witold (8 czerwca 1912 Warszawa – 31 maja 1990 Warszawa),

aktor, reżyser, kierownik artystyczny, dyrektor teatru. 

Był synem Mieczysława Kaliszewskiego i Heleny z Łabentowiczów. Absolwent Gimnazjum im. Reja w Warszawie (1930), Szkoły Głównej Handlowej (1934), w 1935 ukończył też Wydział Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej i, według Boya, wyróżnił się już na egzaminie publicznym w Teatrze Małym 9 czerwca tego roku (we fragmentach sztuk grał wtedy Geerta w Nadziei i Natana w Sędziach). Zaangażowany przez Karola Frycza, w sezonach 1935/36–1937/38 należał do zespołu Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Po powrocie do Warszawy, w sezonie 1938/39 grał w Teatrze Polskim i Małym, występował też w Polskim Radiu. Na sezon 1939/40 miał podpisany kontrakt z Teatrem Ateneum.

Podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej, aresztowany w maju 1940, do grudnia 1941 był więziony, najpierw na Pawiaku, a potem w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen-Oranienburg; pracował w kamieniołomach i należał do trzyosobowej „brygady artystycznej w pasiakach”, śpiewającej „przedwojenne przeboje aktualnie trawestowane i nasycone akcentami patriotycznymi” (Stanisław Marczak-Oborski). Po uwolnieniu wrócił do Warszawy i do wybuchu powstania pracował jako kelner i barman w kawiarni „U Elny Gistedt”. Brał udział w tajnym życiu teatralnym, między innymi w wieczorach poetyckich Marii Wiercińskiej. Walczył w powstaniu w stopniu sierżanta (pseudonim „Łabentowicz”), w zgrupowaniu Armii Krajowej „Bartkiewicz” w Śródmieściu. Po kapitulacji, wypędzony z Warszawy, dotarł do Radomia, a potem do Zakopanego, gdzie pracował jako sanitariusz Polskiego Czerwonego Krzyża.

W sezonie 1945/46 zaangażował się do Teatru im. Słowackiego w Krakowie i został w nim do końca sezonu 1946/47. W sezonie 1946/47, wraz z Janiną Karasińską, występował też w wielu miastach jako Mario w dwuosobowej sztuce Świt, dzień i noc (premiera 10 sierpnia 1946, Stary Teatr). Potem angażował się kolejno: do Teatru im. Wojska Polskiego i Teatru Powszechnego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Łodzi (1947/48 i 1948/49), Teatru Polskiego w Warszawie (1949/50), ponownie w Krakowie (1950/51–1958/59) do Teatrów Dramatycznych, a po rozdzieleniu scen w 1954, do Starego Teatru. Od 20 czerwca 1959 grał gościnnie Króla Władysława IV w Geniuszu sierocym w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie.

W sezonie 1959/60 został dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Śląskiego w Katowicach, lecz po trzech sezonach, na koniec 1961/62 złożył rezygnację. W kolejnym sezonie 1962/63 był dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Klasycznego (z jego filią Teatrem Rozmaitości) w Warszawie i to stanowisko utrzymał do 1 grudnia 1964. Obie jego dyrekcje, w Teatrze Śląskim i w Teatrze Klasycznym, zostały ocenione wysoko pod względem artystycznym. Krytycy (Edward Csató, Stanisław Marczak-Oborski) zwracali uwagę, że zasługą Kaliszewskiego było podniesienie poziomu tych scen, przede wszystkim w zakresie repertuaru, ale także poziomu samych przedstawień. W Katowicach

wyraźnie podźwignął Teatr Śląski już w swoim pierwszym dyrektorskim sezonie 

(Andrzej Władysław Kral);

wprowadził na scenę Kordiana, Dziady drezdeńskie, Antoniusza i Kleopatrę Szekspira, sztuki Anouilha, Brechta, O’Neilla, Warrena, Millera, Dürrenmatta, Gruszczyńskiego, Broszkiewicza. Za jego dyrekcji, jak zauważył Andrzej Linert, rozwinął swój talent reżyserski i inscenizacyjny Jerzy Jarocki, pracowali znakomici scenografowie: Wiesław Lange, Andrzej Cybulski, Kazimierz Wiśniak, Kazimierz Mikulski, Piotr Potworowski, Józef Szajna. W repertuarze warszawskiego Teatru Rozmaitości pojawił się Ibsen i Czechow, a w Teatrze Klasycznym między innymi Samuel Zborowski Słowackiego, Lodoiska Bogusławskiego, Tymon Ateńczyk Szekspira, Łaźnia Majakowskiego, Róża Żeromskiego, Edward II Marlowe’a. 

Od kwietnia 1965 przeszedł, jako aktor, do Teatru Ateneum w Warszawie i był na tej scenie do końca sezonu 1967/68. Od 18 maja 1968 grał gościnnie Henryka w Mojej córeczce w Starym Teatrze w Krakowie i pozostał tu na sezon 1968/69, ale w Teatrze im. Słowackiego. Wrócił do Warszawy; w sezonie 1969/70 był aktorem Teatru Narodowego, a od września 1970 do grudnia 1980, ponownie w zespole Teatru Ateneum. W styczniu 1981 odszedł na emeryturę, ale grał nadal, do 1982.

W 1949 ukończył Wydział Reżyserski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie, z tymczasową siedzibą w Łodzi. Jako warsztat reżyserski zaliczono mu łódzkie przedstawienie Bankietu w Teatrze Wojska Polskiego (1949; był asystentem Leona Schillera). Wśród wielu przedstawień, które reżyserował, były w Starym Teatrze w Krakowie: Wczoraj i przedwczoraj (1950, debiut reżyserski i nagroda na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych), Eugenia Grandet (chwalona za „balzakowski koloryt”; 1951), Domek z kart (1953), Jaki piękny dzień (1958) i przedstawienia, które współbrzmiały z przemianami okresu przełomu: Antygona Anouilha (1957, ze scenografią Tadeusza Kantora) i Wojny trojańskiej nie będzie, we własnym przekładzie (1959; też w 1963 w Teatrze Klasycznym, gdzie zagrał Ulissesa). W Katowicach były to: Kordian, w ciekawej, dobrej inscenizacji (1959; nagroda w 1960), Ludzie królestwa (1962); w Teatrze Klasycznym: Pasierbowie (na scenie Rozmaitości, 1965); w Ateneum: Chatterton w przekładzie jego i Wiesława Goreckiego (1955), Wkrótce nadejdą bracia (1968), Jaskinia filozofów (1976; grał Opiekuna zwłok) i Thermidor (1978) – obie na Scenie 61. 

Poza tym reżyserował np.: Niebezpieczne związki (Rzeszów, 1967), Zemstę (Czeski Cieszyn, 1970), Księcia Niezłomnego (przedstawienie, jak pisano, pełne pietyzmu dla obu autorów; Katowice, 1975), Staroświecką komedię (Gdynia, 1976). Jego reżyserie oceniane były na ogół dobrze, jako solidne, klarowne, interpretacyjnie jednolite.

To reżyser bardzo inteligentny, finezyjny, wręcz dokuczliwy

w dążeniach poprzez intelektualne warstwy sztuki,

pisał Kazimierz Barnaś po premierze Jaki piękny dzień. 

Jako aktor miał doskonałe warunki – amant połączony z zimnym intelektualistą, operujący interesującym, głębokim głosem. Przy tym miał nienaganny warsztat oraz umiejętność mówienia wiersza, z doskonałym rozumieniem jego logiki w utworze dramatycznym. W każdym z teatrów, do których się angażował, grał bardzo dużo i to ról ważnych, toteż ich lista jest imponująca. Zaczynał w Krakowie m.in. jako Piotr Wysocki w Nocy listopadowej (premiera 29 listopada 1935), potem był np. w 1936 Kleofas (Złota czaszka) i Fiolis (Mrówki), w 1937: Edek (Czwartkowy kapelusz) i Fernand (Lato w Nohant), a w 1938 Leon (Wielki człowiek do małych interesów) oraz wiele ról amantów – głównie we współczesnym repertuarze, które grał u boku Zofii Jaroszewskiej, Alicji Matusiakówny, Romany Pawłowskiej, Janiny Werniczówny. W Warszawie, w Teatrze Polskim i Małym, wystąpił np. jako: Andrzej Talliéres (Pani natura, 1938), Georges d’Anthés (Maskarada Jarosława Iwaszkiewicza, 1938), Rosenkranc (Hamlet, 1939). W pierwszym powojennym przedstawieniu w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, w wykonaniu Teatru Wojska Polskiego, wystąpił 6–18 lutego 1945 jako Dziennikarz w Weselu.

Potem, najważniejsze jego role to m.in. w Krakowie – świetny Wacław (Zemsta, premiera 22 marca 1945 w Teatrze im. Słowackiego), Marchbanks (Kandyda, 1946), tytułowy Fantazy, którego przejął po chorym Juliuszu Osterwie i grał do 11 listopada 1946, tj. do premiery Wesela, w którym objął rolę Poety; w Warszawie w Teatrze Polskim – Waśka Piepieł (Na dnie, 1949); znów w Krakowie – Henryk Trench (Szczygli zaułek, 1952), Chopin (Lato w Nohant, 1955), Grzegorz Werle (Dzika kaczka, 1957), tytułowy Irydion i Henryk IV Luigiego Pirandella (1958), tytułowy Wujaszek Wania (1959); w Katowicach – Marek Antoniusz (Antoniusz i Kleopatra, 1960), tytułowy Becket (Tomasz Becket, czyli Honor Boga, 1961; nagroda na II Wrocławskim Festiwalu Teatralnym), Gubernator w Śmierci gubernatora (1961; nagroda na III Wrocławskim Festiwalu Teatralnym), bardzo dobry Ksiądz Piotr (Dziady drezdeńskie, 1962); w Warszawie, w Teatrze Klasycznym – Lucyfer-Bukary (Samuel Zborowski Słowackiego, 1962; nagroda na Kaliskich Spotkaniach Teatralnych), tytułowy Iwanow (1963; nagroda na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich) i Edward II (1964), Naczelnik (Róża, 1964); w Teatrze Ateneum – Profesor (Lekcja, 1966), Ben Zcharia (Zmierzch, 1967), Marat (Męczeństwo i śmierć Jeana Paula Marata..., 1967); w Krakowie, w Teatrze im. Słowackiego – Odys (Powrót Odysa, 1969), Rejent Milczek (Zemsta, 1969); w Warszawie, w Teatrze Narodowym – Dorn (Czajka, 1970); w Teatrze Ateneum – Tichon (Biesy, 1971), Kostylew (Na dnie, 1972), Hrabia Respekt (Fantazy, 1973), Devignard (Bal manekinów, 1974), Speer (A miłość nigdy się nie kończy, 1976), Henry Wirtz (Sprawa Andersonville, 1979), Sievers (Polonez, 1981).

Dla Marty Fik był aktorem, który „nigdy nie daje unosić się namiętnościom”, dla Wacława Kubackiego

twórcą znakomitych ról demonicznych w sztukach Shawa

i Pirandella.

Recenzje potwierdzają w rolach Kaliszewskiego przewagę pierwiastka intelektualnego nad emocjonalnym. Jego Irydion (1958) wywołał spór wśród krytyków.

Dał Irydiona konsekwentnie przemyślanego; napięty i skupiony, zabijał w sobie świadomie ludzkie uczucia. Można było w niego uwierzyć,

chwalił Jan Kott;

wykazał, nie po raz pierwszy, dojrzałość i inteligencję aktorską, ale był chłodny, rzeczowy, dyskusyjny. Wyjałowiony

z piekielnego żaru wewnętrznego, którym powinien kipieć ten demon zemsty i nienawiści – poruszał się jak świetnie skonstruowany mechanizm,

pisał Henryk Vogler; według Zygmunta Grenia nie miał w sobie pasji zemsty i namiętności niszczenia,

w sposób chłodny i obliczony podejmował eksperyment ze światem [...] był powściągliwy w wyrażaniu uczuć, tłumiony

i wyrazisty zarazem.

Polemizował z nimi Wojciech Natanson:

Nie zgadzam się z Voglerem, Greniem i innymi recenzentami, że Kaliszewski zagrał Irydiona jako człowieka chłodnego,

po prostu

zaznacza on z pewnym umiarem walkę wewnętrzną

i wewnętrzne konflikty; nie podnosi na ogół głosu, unika gestów zbyt gwałtownych. Ale ma od czasu do czasu skurcz cierpienia, odruch zdenerwowania, a nawet pewnej psychozy. Cennym osiągnięciem aktorskim wydaje mi się szybkość, z jaką

w ostatnich scenach wychodzi zwycięsko z pojedynków, zaznaczając swój błyskawiczny «refleks».

Większość jego ważnych ról oceniana była zgodnie; np. jako Król Władysław IV (1959) był „finezyjnie inteligentny” (Andrzej Władysław Kral); Tomasz Becket (1961)

skupiony, naturalny i pełen natchnienia. Momentami surowy

i godny, łączył powagę i inteligencję męża stanu

(Andrzej Linert);

Ben Zcharia (1967)

budził uznanie inteligentnym wycieniowaniem przewrotnej mądrości rabina, miał świetne momenty ironicznego kontaktowania się z Benią, zaznaczone wstrzemięźliwie

i dyskretnie 

(J. Falkowski);

Henryka w Mojej córeczce (1968)

grał w tonacji ściszonej, aktorstwo stało się tu (zwłaszcza

w I części przedstawienia) prawie niedostrzegalne [...] zabarwił tę postać melancholijnym, dyskretnym liryzmem 

(Elżbieta Morawiec)

i w tej roli

dużą przyjemnością dla widza jest obserwowanie jego gry naturalnej i skupionej, drążonej do wewnątrz, wolnej od efekciarstwa i solowego popisu 

(Bronisław Mamoń).

Od 1960 do 1981 wystąpił w ponad trzydziestu spektaklach Teatru TV, m.in. w 1967 jako Kreon w Królu Edypie, a w 1972 Chłopicki w Warszawiance i Prezydent Truman w Poczdamie. Już w 1939 zaangażowano go do filmów Testament profesora Wilczura i Doktor Murek, a w 1949–82 zagrał w około dwudziestu filmach, w tym w Mieście nieujarzmionym (1950), Młodości Chopina (Maurycego Mochnackiego, 1951), Bolesławie Śmiałym (Biskupa Stanisława Szczepanowskiego, 1971), Polonii Restitucie (Prezydenta Wilsona, 1980); grał także w kilku serialach telewizyjnych, np. w Stawce większej niż życie, Polskich drogach. Od końca lat 30. XX wieku stale współpracował z Teatrem Polskiego Radia, w którym stworzył kilkadziesiąt ról. 

Był cenionym pedagogiem, wykładowcą w szkołach teatralnych. W 1947–49 w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, z tymczasową siedzibą w Łodzi, wykładał grę aktorską, w 1950–68 w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie prowadził zajęcia z prozy i gry aktorskiej, a w 1969–74, 1975–78 i 1979/80 uczył gry aktorskiej w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Laureat Nagrody Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1967 i 1972). Tabl. 20 i tabl. 20 w wol. 2.

Bibliografia

Almanach 1989/90; Bieńka: Giraudoux; Boy: Pisma t. 26, 28; Csató: Polski t. współczesny (il.); Fik: 35 sezonów (il.); Fredro na scenie (il.); Iwaszkiewicz: T. Polski (il.): Kaszyński: Teatr łódz.; Kott: Jak wam się podoba s. 70; Kott: Miarka za miarkę s. 184 (cyt.); Kydryński s. 20–21, 83, 90; Linert: Śląskie sezony; Linert: T. Śląski 1949–92 (cyt; il.); Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); Mrozińska: Szkoła; Mrozińska: Trzy sezony; Peiper: Poskuta-Włodek: Trzy dekady; PWST w Krakowie; Sto lat Starego Teatru; Stokowa: Wyspiański; T. Ateneum 1928–78 (il.); T. Ateneum 1928–98 (il.); Warnecki; Warsz. szkoła teatr.; Wierzyński: Wrażenia; Wilski: Szkolnictwo; Dz. Pol. 1957 nr 27–28 (H. Vogler), 1958 (14–15 XII; H. Vogler o Irydionie), 1990 nr 140; Dz. Zach. 1960 nr 306 (il.); Echo Krakowa 195) nr 16–17 (W. Zechenter); Gaz. Wyb. (Stołeczna) 2000 nr 146 (il.): Kultura 1968 nr 30 (E. Morawiec); Kur. Pol. 1964 nr 9 (il.); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 28, 38, 114, 124, 1995 z. 1–2 s. 49, 63, 1997 z. 1–4 s. 164, 331, 374, 375; Teatr 1958 nr 17 (K. Barnaś), 1959 nr 3 (W. Natanson), 14 (il. na okładce), 16 (A.W. Kral; cyt.; il.), 22 (L. Jabłonkówna), 1960 nr 12 (A.W. Kral; cyt.), 1962 nr 11 s. 6 (W. Kubacki: il. na okładce), 1967 nr 5 (J. Falkowski), 1969 nr 7, 1978 nr 22; Twórczość 1946 z. 3 s. 166 (T. Kwiatkowski); Tyg. Powsz. 1968 nr 24 (B. Mamoń); Współczesność 1964 nr 158 (Wywiad z K.): Życie Lit. 1958 nr 50 (Z. Greń); Życie Warsz. 1990 nr 129, 130, 135; Afisze, programy i wycinki prasowe, IS PAN; Akt zgonu nr I/1223/1990, Arch. USC Warszawa; Akta (fot.), ZASP; Arch. domowe K. (m.in. dokumenty osobiste, listy), Pracownie Historii Szkolnictwa Teatr. Akademii Teatr. w Warszawie; Wywiad z K., IS PAN; Almanach 1944–59; www.cyfrowemuzeum.stary.pl; www.encyklopediateatru.pl; www.filmpolski.pl; www.1944.pl (tu błędna data urodzenia). 

Ikonografia

C. Bologna: Portret, olej, płótno, 1989 – własność pryw.; B. Cudzich: dwa portrety K. w roli Warwicka (Święta Joanna), tusz i tusz akw. oraz portret, piórko – ITWarszawa; Fot. – Bibl. Jagiell., Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC, Stary T. Kraków.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.