Artykuły

Jolanta Szutkiewicz. Drottningholmskie Muzeum Teatralne, po szwedzku DROTTNINGHOLMS TEATERMUSEUM albo w skrócie DTM, jest godne uwagi nie tylko oka turysty ze względu na wspaniałe usytuowanie teatru i muzeum tuż w pobliżu Pałacu Rodziny Królewskiej w scenerii angielskiego ogrodu, ale także uwagi historyka teatru, stanowi bowiem pomost między czasem gustawiańskim, a więc drugą połową osiemnastego wieku a współczesnością.

1. Wstęp

Instytucja ta ze względu na swoje zbiory przedstawia też niezwykle cenną wartość dla archiwisty teatralnego. Jest ona bowiem centrum szwedzkiej dokumentacji teatralnej, co przyczynia się do tego, iż pragnę poświęcić chwilę uwagi sprawom organizacyjnym. Ze względu na unikalność samego teatru dworskiego w Drottningholmie, zaprezentuję krótką historię tego obiektu, a także wspomnę o teatrach dworskich w Gripsholm i Ulriksdal. Najwięcej uwagi poświęcę teatralnym zbiorom muzealnym w Drottningholmie. Wspomnę też o teatraliach, znajdujących się w drugim dziale tej instytucji, a mianowicie w Archiwum-Bibliotece w Sztokholmie.

2.Teatr w Drottningholmie, jego historia i działalność - wczoraj i dzisiaj

Teatr w Drottningholmie jest najstarszym w świecie, zachowanym w oryginalnym szyku teatrem, którego scena i maszyneria są wciąż używane. Teatr ten od r. 1991 znajduje się na liście światowego dziedzictwa kultury w UNESCO. Budynek teatralny jest usytuowany przy Pałacu Królewskim na gruzach starszego teatru, który spłonął w 1762 r. Na zlecenie królowej Lovisy Ulriki, matki Gustawa III, wykonał rysunki architektoniczne Carl Fredrik Adelcrantz, a sam budynek teatralny był już gotowy w 1766 r. Adelcrantz, ze względów oszczędnościowych, a także estetycznych, stworzył z drewna prostą budowlę z otynkowaną fasadą oraz widownią, której wnętrze to majstersztyk teatralnej zabawy. Filary są wykonane z gipsu, konsole z papier maché, marmory zaś to tylko malowidła. Pokoje otaczające scenę i widownię funkcjonowały w XVIII w. jako mieszkania dla personelu teatralnego oraz jako miejsca dla publiczności. W r. 1791 dobudowano według planów L.J.Desprez foyer, wychodzące na pałacowy ogród angielski. Scena drottningholmskiego teatru jest głęboka na 20 metrów i dalej jest jedną z najgłębszych scen w Szwecji. Maszyneria sceniczna, skonstruowana przez włoskiego mistrza D.Stopani, jest w całości wykonana z drewna i napędzana ręcznie. 30 pracowników sceny w ciągu paru sekund może zmienić dekorację na oczach publiczności. Aby uruchomić tę maszynerię używa się kabestany, walce, bębny, bloki i przeciwwagę. Do wyposażenia sceny należą też poruszane ręcznie długie, nieforemne walce, imitujące fale, aparatura do wytwarzania chmur, zapadnia, przez którą boginie schodzą z niebios na ziemię, maszyneria do zmiany światła i aparat do imitacji wiatru i burzy, burzy, która grzmi, huczy w drewnianej skrzyni wypełnionej kamieniami, a wiatr wyje i zawodzi od płócien markiz, które nawijane są na drewniany walec.

Okres świetności tegoż teatru zaczyna się w r. 1777, kiedy to Gustaw III przejmuje pałac w Drottningholmie. Dzięki takim ludziom, jak: aktor - Monvel, kompozytorzy - Naumann i Kraus, mistrz baletu - Gallodier oraz architekt i scenograf - L.J. Desprez, stworzył Gustaw III narodowy teatr i szwedzką operę wystawiane na równi, m.in. z późnymi operami Glucka. W repertuarze znajdowała się też francuska opera comique i balet pantomimiczny. Rozwój ten można doskonale zaobserwować nie tylko poprzez dekoracje, kostiumy, ale wręcz bezpośrednio na obrazach Pehra Hilleströma (1733-1816), ówczesnego malarza nadwornego, który także zarejestrował zabawy rycerskie, widowiska teatralne, m. in. słynne karuzele Gustawa III, odbywające się w parku i pałacu. Po śmierci króla Gustawa III w r. 1792 szwedzkie życie teatralne przeżyło stagnację, a z czasem teatr w Drottningholmie zupełnie został zapomniany. Dopiero przypadek zrządził, że ten unikalny teatr na początku lat 20-tych XX w. został ponownie odkryty przez znawcę historii literatury i teatru Agne Beijera. Po doprowadzeniu sceny i widowni do pierwotnego szyku latem 1922 r. znów kurtyna poszła w górę. Stopniowo poszerzano repertuar, na który składały się, m.in. opera comique, włoskie opery buffo, balet między aktami oraz komedie francuskie.

Już pod egidą pierwszego szefa Gustawa Hilleströma cieszył się teatr niezwykle rosnącą międzynarodową popularnością i uzyskiwał miano festiwalu teatralnego z utworami, m. in. Haydna, Glucka i Mozarta w repertuarze. W Teatrze Drottningholmskim zatrudniano wielu międzynarodowej sławy śpiewaków, dyrygentów i reżyserów. Drottningholmski balet stał się pojęciem oznaczającym zrekonstruowane, osiemnastowieczne utwory baletowe, a gra na oryginalnych instrumentach stała się głównym celem teatru.

Obecnie w czasie sezonu letniego odbywa się 40 przedstawień w Slottsteatern. Są to nowe produkcje XVIII-wiecznych oper i baletu. Na gościnne występy rokrocznie przybywa tutaj również Teatr Królewski (dawna nazwa Operan).

3. Uwarunkowania organizacyjne Drottningholmskiego Muzeum Teatralnego

Drottningholmskie Muzeum Teatralne jest od wielu lat zarządzane przez Fundację, która od r. 1945 otrzymuje pomoc od państwa. Instytucja ta jest wspomagana także przez Towarzystwo Przyjaciół Drottningholmskiego Teatru. Praca DTM przebiega dwutorowo obejmując działalność muzeum teatralnego oraz artystyczną w teatrze dworskim, zwanym Slottsteatern, w Drottningholmie i działalność Archiwum i Biblioteki na terenie Sztokholmu.

4. Charakter zbiorów DTM

Zbiory DTM obejmują okres od XVI w. po czasy współczesne i zawierają około 30.000 przedmiotów. Obejmują one wszystko, począwszy od samego teatru, Slottsteater, jako elementu zbioru muzealnego z jego osiemnastowieczną maszynerią sceniczną poprzez urządzenie widowni, lóż aktorskich i foyer po zbiory teatraliów w Muzeum w Drottningholmie i w Archiwum na terenie Sztokholmu. Eksponaty w Drottningholmskim Muzeum Teatralnym to oryginalne dekoracje, kostiumy, rekwizyty i przedmioty techniczne używane czy stosowane w teatrze, a także modele sceniczne, szkice dekoracji oraz kostiumów, teatr lalkowy i teatr gry cieni. Wśród zbiorów znajdują się portrety artystów - obrazy olejne, popiersia, grafika, rysunki. Szczególny zbiór stanowi około 30 mniej lub bardziej kompletnych zestawów - malowanych prospektów, dopasowanych do XVIII-wiecznego repertuaru teatru dworskiego w Drottningholmie. Są to prace, m. in. Carla Bibiena, Louisa Jeana Despreza i J.D.Dugourca. Zbiory drottningholmskie z perspektywy historycznej rzucają światło nie tylko na teatr szwedzki, ale także poprzez eksponaty zagraniczne, szczególnie grafikę z XVII, XVIII i XIX w., na teatr europejski. Zbiory Archiwum w Sztokholmie to m.in. modele sceniczne, szkice i miedzioryty oraz współczesne teatralia.

5. Sposoby udostępniania teatraliów

Zbiory teatralne są udostępniane dla publiczności tak na terenie Drottningholmu, jak i w Sztokholmie. Drottningholmskie Muzeum Teatralne organizuje pokazy samego teatru, a także umożliwia odwiedzającym obecność na próbach. Prowadzi też działalność wystawową, na którą składają się dwie permanentne wystawy w Drottningholmie i okazjonalne oraz sezonowe wystawy w różnych miejscach na zasadzie wypożyczania teatraliów lub współorganizowania pokazów z innymi instytucjami, np. ostatnio wypożyczono dekoracje Isaaka Grünewalda dla Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie oraz zbiór dekoracji do oper Nikolo Picciniego na wystawę do Włoch.

6. Muzeum Teatralne w Drottningholmie

Tuż obok teatru w pawilonie księcia Carola XIII, gdzie jeszcze dzisiaj znajdujemy ślady XVIII-wiecznego wnętrza, mieści się Muzeum Teatralne. Tutaj znajdują się dwie wystawy: historycznoteatralna i teatru modelowego. Wystawa historycznoteatralna, otwarta w r. 1982 prezentuje XVII i XVIII-wieczny teatr szwedzki oraz jego europejskie wzorce. Przy pomocy zachowanych dokumentów w postaci obrazów, strojów, modeli itd. można zaobserwować rozwój teatru w wiodących krajach Europy od renesansu do XVIII w. Każdy pokój wystawy posiada nazwę określającą charakter zbioru, np. Francuskie wzorce - etykieta, smak i finezja w sztuce aktorskiej; Włoskie wzorce: profesjonalizm oraz improwizacja - commedia dell`arte. W pokojach na parterze obserwuje się rozwój teatru od XVI-wiecznej Florencji ze sceną obrotową Buontalentiego poprzez Torelliego i włoską maszynerię teatralną do XVIII-wiecznej scenografii. Renesansowe i barokowe miejsca gry teatralnej, budowle teatralne, teatr w dworskich i akademickich kręgach, jak i teatr jarmarczny oraz inne formy teatru ludowego stanowią kolejną część wystawy. Piętro budynku jest poświęcone, m.in. XVIII-wiecznej sztuce aktorskiej. Szkice dekoracji i kostiumów oraz obrazy przenoszą widza w okres gustawiański, ukazują XVIII-wieczny teatr szwedzki. Spotykamy tutaj obrazy wspomnianego wcześniej Pehra Hilleströma, rejestrującego szwedzkie wydarzenia historyczne, a w dużej mierze teatralne, takie jak: przedstawienia, aranżacje widowiskowe, zabawy rycerskie, słynne karuzele, m.in. "Fest Diany" latem 1778 r. w Drottningholmie, gdzie Gustaw III w czerwono-białym stroju rzymskim gra rolę Meleagera. Na uwagę zasługuje fakt, iż Gustaw III, sam lub wespół z J.H.Kellgrenem, piszący sztuki teatralne, libretta, często sam grający jako aktor, reżyserujący przedstawienia, zmuszał swoich dworzan, nawet wysoko postawionych, do grania w jego amatorskim teatrze dworskim w Gripsholmie i w Drottningholmie. Wystawa w Drottningholmskim Muzeum Teatralnym obejmuje przede wszystkim materiał, który wcześniej znajdował się w budynku teatralnym. Ze względów lokalowych, a także pedagogicznych od czasu do czasu przeprowadza się zmiany przedmiotów i dokompletowywanie wystawy. Celem wystawy jest próba ukazania historycznych uwarunkowań XVIII-wiecznego teatru szwedzkiego, a także przygotowanie widza do obejrzenia Drottningholmskiego Teatru.

Na parterze pawilonu mieści się oryginalna wystawa teatru modelowego dla ludzi niewidomych. Jest to wystawa plastyczno-dźwiękowa. Po naciśnięciu kolejnych punktów w literą alfabetu następuje prezentacja historii i zasobów Muzeum Teatralnego oraz wyglądu Drottningholmskiego Teatru i jego działalności, słyszy się fragmenty arii operowych. Organizatorem wystawy jest królowa Sylvia, żona króla Szwecji, Carola XVI Gustawa.

7. Pozostałe teatralia (Archiwum i Biblioteka w Sztokholmie)

Rzucając ostatnie spojrzenie na wspaniały ogród angielski, rozciągający się przed Pałacem Królewskim, Muzeum Teatralnym i teatrem dworskim przenosimy się do oddalonego o 20 km Sztokholmu, gdzie znajduje się - jak już zostało wspomniane wcześniej - Archiwum i Biblioteka teatralna. W archiwum szwedzkiej dokumentacji teatralnej znajdują się stare rękopisy, dotyczące umów, książki reżyserskie, dzienniki, listy, rachunki itd. Tutaj przechowuje się dokumenty związane z działalnością teatrów królewskich, tzn. Operan z lat 1773-1985/86 i Dramaten z lat 1788-1907. Również i Archiwum Teatrów Królewskich tutaj zdeponowało swoje zbiory w 1945 r. Na czterystumetrowych półkach znajduje się korespondencja, kontrakty, journale techniczne, rachunkowość, listy kostiumów i dekoracji itd. oraz zbiory sztuk - 3.000 tytułów z teatrów królewskich. Oprócz tego znajduje się tu 25.000 manuskryptów z różnych teatrów szwedzkich. Bieżące zbiory teatralne dotyczą całej szwedzkiej sztuki scenicznej w formie scenariuszy, programów, afiszy, fotografii i scenografiki. W archiwum wycinków prasowych znajduje się zbiór gromadzony od 1948 r. Są to recenzje, biografie szwedzkich osobowości teatralnych, artykuły z debat o teatrze z codziennej prasy szwedzkiej. W archiwum fotograficznym natomiast znajduje się około miliona zdjęć. Są to zbiory ze współczesnych szwedzkich przedstawień teatralnych oraz zbiory portretów artystów scenicznych. Przeźrocza w archiwum stanowią kolejny zbiór i są kopiami starych obrazów, szkiców, zdjęć, obiektów teatralnych oraz technicznych urządzeń teatralnych.

Biblioteka jest największą w Europie północnej biblioteką specjalistyczną w dziedzinie sztuki scenicznej. Zbiór obejmuje ponad 68.200 egzemplarzy. W zbiorze poza sztukami, opracowaniami naukowymi, słownikami znajdują się takie curiosa jak: "Terencjusz teatrum" z r. 1499 wydanie strasburskie, rękopisy Gustawa III oraz rękopisy Strindberga. W bibliotece obowiązują rygorystyczne zasady wypożyczania książek do domu. Aby wypożyczyć książkę żąda się żyranta! Zarówno wypożyczający, jak i żyrant, muszą mieszkać w obrębie województwa sztokholmskiego. Pożyczona książka nie może być wywieziona nawet poza województwo. Starodruki, czasopisma i manuskrypty oczywiście nie są wypożyczane do domu.

W czytelni przy bibliotece znajdują się wszystkie najważniejsze pisma teatralne: francuskie, niemieckie, angielskie, włoskie, polskie, szwedzkie i inne, z których także wolno korzystać na miejscu.

8. Metody i sposoby katalogowania teatraliów

Teatralia w DTM są katalogowane zgodnie z dobrze wypracowanym systemem angielskim - ADLIB. W skład tego systemu wchodzi: ADLIB obejmujący zbiory biblioteki, ADMUSE - muzeum, ADREP - repertuaru, ADARC - archiwum. System ten jest ceniony przez Szwedów ze względu na detaliczny opis przedmiotu. DTM ma nadzieję, że wszystkie inne muzea teatralne będą pracować według tego międzynarodowego systemu opisywania teatraliów.

DTM sporządza również kopie teatraliów przy pomocy scanera w celu wprowadzenia przedmiotu do rejestru komputerowego. Właśnie teraz Państwowy Instytut Ochrony Zabytków w Kirunie wskanowuje 500 szkiców Grabowa na zlecenie DTM. Instytut ten obsługuje biblioteki i archiwa, udzielając nawet na ten cel częściowej pomocy finansowej.

9. Sposoby zabezpieczania teatraliów

Dla zabezpieczenia trwałości teatraliów nie ogrzewa się wcale takich pomieszczeń jak: Slottsteater oraz pobliskie Muzeum Teatralne w Drottningholmie. Przedmioty muzealne łatwo ulegające zniszczeniu, m.in. obrazy sceniczne dużych rozmiarów są skopiowane, a potem przechowywane w specjalnym magazynie. Niektóre materiały archiwalne są zarejestrowane na mikrofilmach lub skopiowane i udostępniane w formie zdjęć i przeźroczy. Natomiast szkice i miedzioryty znajdują się w Archiwum i są udostępniane na życzenie. Sam repertuar teatralny, rejestrowany od 1900 r. na kartach katalogowych, a od r. 1994 jest wprowadzony w komputer. Poza tym rejestracja odbywa się dalej w sposób tradycyjny. Oprócz katalogu rzeczowego istnieje też katalog systematyczny ze zdjęciami poszczególnych teatraliów. Drottningholmskie Muzeum Teatralne od r. 1984 uczestniczy w państwowej inwentaryzacji historycznoteatralnych materiałów źródłowych, znajdujących się w zbiorach i archiwach publicznych. Zebrane informacje znajdują się w systematycznie opracowanym rejestrze, zawierającym tytuł sztuki, miejsce gry oraz nazwiska osób, które są kluczem do poszukiwania informacji.

10. Sposoby gromadzenia teatraliów

Zbiory znajdujące się w muzeum to przedmioty stanowiące głównie własność Drottningholmskiego Muzeum Teatralnego. Gromadzenie teatraliów odbywa się poprzez ich zakup na aukcjach lub od osób prywatnych i poprzez deponowanie przez osoby prywatne oraz instytucje. Wystawa historycznoteatralna w muzeum jest wzbogacona w dużej mierze przez zdeponowane przedmioty z królewskich zbiorów, zbiorów Akademii Sztuk Pięknych, Muzeum Narodowego, Teatru Królewskiego i innych. Zupełnie inaczej wygląda sprawa z bieżącymi teatraliami. Każda bowiem szwedzka państwowa instytucja teatralna jest zobowiązana specjalnym zarządzeniem Departamentu Kultury do przekazania dla DTM: programu, manuskryptu, afiszu oraz co najmniej pięciu zdjęć z każdej formy aranżacji teatralnej. Teatry, grupy teatralne nie podlegające państwu dobrowolnie przesyłają swoje materiały. Również i teatry, które z różnych powodów przestają istnieć, także deponują tutaj swoje zbiory. Tutaj też są zbiory nagrań na video i CD.

11. Zakończenie

Na zakończenie pragnę dodać, że w Szwecji istnieją jeszcze dwa muzea teatralne: w Eskilstunie - zbiór prywatny, obejmujący teatr prowincjonalny oraz w Göteborgu - zbiór, obejmujący tylko teatr w okolicach tego regionu. Drottningholmskie Muzeum Teatralne obejmuje natomiast całość działalności teatralnej i funkcjonuje jako centrum szwedzkiej dokumentacji teatralnej. Głównym zadaniem DTM jest prezentacja i szerzenie wiedzy o sztuce teatralnej.