Artykuły

Edyta Wiśniewska. Jednym z zadań działu literackiego Teatru Nowego jest prowadzenie archiwum zbierającego i utrwalającego artystyczne dokonania instytucji. Dokumentacja ta prowadzona jest od prapremiery "Brygady szlifierza Karhana" Vaška Kani, która zainaugurowała w dniu 12 listopada 1949 roku działalność Teatru Nowego w Łodzi. Kazimierz Dejmek, dyrektor sceny, ustalił wówczas podstawowe zasady dokumentacji przedstawienia, obowiązujące po dzień dzisiejszy.

Jednym z zadań działu literackiego Teatru Nowego jest prowadzenie archiwum zbierającego i utrwalającego artystyczne dokonania instytucji. Dokumentacja ta prowadzona jest od prapremiery Brygady szlifierza Karhana Vaška Kani, która zainaugurowała w dniu 12 listopada 1949 roku działalność Teatru Nowego w Łodzi. Kazimierz Dejmek, dyrektor sceny, ustalił wówczas podstawowe zasady dokumentacji przedstawienia, obowiązujące po dzień dzisiejszy.

Stale i systematycznie uzupełniane zbiory zajmują dziś dwa pomieszczenia. Wraz z pojawianiem się w repertuarze teatru kolejnych tytułów powstają albumy, teki, kasety i płyty. Uzupełniamy również dawne przedstawienia, staramy się wzbogacać nasze zbiory poprzez zakupy i darowizny, a także badania własne pracowników działu literackiego.

Zachowały się w większości bezcenne materiały z 341 premier, jakie dotychczas miały miejsce na scenach Teatru Nowego: fotografie różnych formatów, projekty scenograficzne, egzemplarze sztuk, recenzje, wycinki prasowe, afisze, plakaty, programy i inne wydawnictwa teatralne ( Biuletyn Państwowego Teatru Nowego, Nasza Scena, Kronika Teatru Nowego, Podgląd. Gazeta teatralna młodych ). Przechowujemy również taśmy magnetyczne z zapisem ścieżki dźwiękowej spektakli oraz kasety video z rejestracją przedstawień.

W miarę upływu czasu i dostępności nowych technologii, użytecznych przy utrwalaniu spektaklu, rozszerzają się możliwości utrwalania przedstawienia. Obecnie trwają prace związane z przeniesieniem zbiorów na nośniki elektroniczne oraz stworzeniem informatycznej bazy danych, której zalążkiem jest strona internetowa www.nowy.pl.

Poszukiwania w archiwum nie sprawiają trudności, chociaż nie prowadzimy teczki konkretnego przedstawienia. Dysponujemy bowiem kompletnym repertuarem naszego teatru; posiadamy katalogi i spisy poszczególnych dokumentów dzieła. A mianowicie:

- katalogi

- egzemplarzy teatralnych tekstu;

- fragmentów (lata czterdzieste i pięćdziesiąte) i pełnych zapisów dźwiękowych przedstawień (od lat siedemdziesiątych);

- barwnych kaset video, zapis z jednej kamery ustawionej centralnie (od końca lat osiemdziesiątych);

- projektów scenograficznych i projektów kostiumów;

- opublikowanych tekstów literackich, tworzywa dla teatralnego dzieła (katalog biblioteczny);

spisy:

- nut i partytur muzycznych.

Najczęściej używane materiały, zbiory dokumentów dzieła ułożone są alfabetycznie (wedle tytułu).

Są to:

- egzemplarze teatralne tekstu (zwykle: inspicjenta, suflera);

- zestawy fotografii czarno-białych, kolorowych (od sezonu 1999/2000) tworzące album przedstawienia oraz luźne zdjęcia, przeważnie formatu 18x24 cm (brak kilkunastu na 341 premier);

- programy, ułożone sezonami (oprawione komplety) i luzem (alfabetycznie);

- afisze i plakaty, ułożone sezonami (oprawione komplety i luzem).

Sezonami ułożono również albumy zawierające zbiór recenzji i wycinków prasowych, naklejonych chronologicznie na kartach i oprawionych; każdy tom zaopatrzony jest w spis treści.

Na przykładzie czterech spektakli, charakterystycznych dla linii repertuarowej i poszukiwań artystów związanych z naszymi scenami, pragnę zaprezentować dokumentację przedstawienia w zasobach archiwum artystycznego Teatru Nowego w Łodzi, w latach 1949-2000.

Brygada szlifierza Karhana

Prapremiera polska "Brygady szlifierza Karhana" Vaška Kani, w reżyserii zespołowej, pod kierunkiem Jerzego Merunowicza, ze scenografią Ewy Soboltowej, odbyła się 12 listopada 1949 roku. Spektakl inaugurujący działalność Teatru Nowego jesteśmy w stanie odtworzyć z licznych zachowanych fotografii, zapisków, notatek i materiałów drukowanych. W archiwum artystycznym znajdziemy maszynopis-egzemplarz suflera i równocześnie inspicjenta Jadwigi Zrobek; z odręcznymi notatkami Wojciecha Pilarskiego ( Bohusz w "Brygadzie...", dyrektor Teatru Nowego w latach 1962-1964 i 1980-1987 ). Do egzemplarza dołączonych jest kilkanaście pożółkłych kartek zapisanych ołówkiem.

Są to:

* szkic scenografii z obrazu I i X;

* spis fragmentów dźwiękowych z wyszczególnieniem nazwy utworu i tytułu płyty, z zaznaczeniem momentu włączenia gramofonu;

* skrupulatny wykaz kostiumów i rekwizytów, spisany przez Janusza Kłosińskiego ( Maresz w Brygadzie..., dyrektor Teatru Nowego w latach 1964-1970 );

* interesujące tabelki, odręcznie sporządzone przez Wojciecha Pilarskiego, gdzie każdej postaci scenicznej przypisane jest nazwisko aktora i elementy kostiumu oraz rekwizyty. Przy kilku postaciach znajdziemy dopiski świadczące o charakteryzacji, typu: " wąsy małe", "wąsy"( szkic - jak ma wyglądać zarost ! ), "własny kok".

Tutaj trzeba wyjaśnić, że w pierwszych sezonach działalności sceny publikowane były "wykazy członków zespołu" bez podziału na sprawowane funkcje: aktorzy, pracownicy administracyjni i techniczni wymieniani byli kolejno, alfabetycznie. Dlatego sporządzanie notatek i wykazów przez aktorów jest elementem zespołowego pojmowania sztuki teatru przez wszystkich pracowników ówczesnego Teatru Nowego.

W części ikonograficznej zbiorów znajdziemy 25 czarno-białych fotografii z przedstawienia, w formacie 13x18 cm, wklejonych do albumu Państwowy Teatr Nowy XI 1949 IV 1951. Przedstawiają one cztery zmiany dekoracji do: obrazu I i X, obrazu II i VI, obrazu III, VIII i IX, oraz obrazu IV, VII i XI. Pozostałe zdjęcia Marka Frankfurta to portrety aktorów, plany ogólne i zbliżenia wykonane w trakcie przedstawienia. Wszystkie materiały są opisane. Uzupełnieniem tych fotografii są powiększenia, wykonane w wymiarze 24x30 cm, podklejone i starannie oprawione w passe partout. Są to w większości te same kadry, które wykonane były w mniejszym formacie.

Obrazu przedstawienia dopełnia zbiór recenzji i wycinków prasowych, ze spisem treści, naklejonych chronologicznie na kartach i oprawionych w album pod tytułem Państwowy Teatr Nowy 1949/50 oraz zbiór druków bezpośrednio związanych z przedstawieniem: program luzem i program oprawiony w tomie: Programy PTN 1949/50-1952/53; ulotka reklamowa; afisz luzem, oraz afisz oprawiony w tomie: Afisze repertuarowe PTN XI 1949-do VI 1957.

Pewnego rodzaju ciekawostką, a i nieocenionym źródłem informacji jest wydanie książkowe tekstu Brygady szlifierza Karhana, w opracowaniu dramaturgicznym Kazimierza Dejmka i Janusza Warmińskiego, z uwagami inscenizacyjnymi Dejmka. Wartość tomu podnosi dedykacja Vaška Kani dla Wojciecha Pilarskiego, odtwarzajacego postać Bohusza w tym przedstawieniu.

Historya o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim

Prapremiera "Historyi o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka, w reżyserii Kazimierza Dejmka, ze scenografią Andrzeja Stopki i muzyką Witolda Krzemieńskiego, odbyła się 16 grudnia 1961 roku. W archiwum przechowywane są egzemplarze: cenzorski ( z pieczęcią Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk i formułą " zezwala się na granie"), inspicjenta ( odręczne zapiski ), muzyczny ( również z notatkami ). Widoczne są skreślenia i warianty tekstu, doklejane kartki.

Cennym uzupełnieniem jest dwutomowa dokumentacja przedstawienia zawierająca 166 zdjęć ( t. I - 93 szt., t. II - 73 szt. ). Fotografie o formatach 13x18 cm i 18x24 cm naklejono i oprawiono w album "Historya o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim". Jest to jedno z najobszerniej zdokumentowanych ikonograficznie przedstawień w naszych zbiorach. Uzupełnieniem fotografii wykonanych przez Andrzeja Brustmana są powiększenia w wymiarze 30x40 cm., podobnie jak w przypadku "Brygady szlifierza Karhana" są to w większości te same kadry, które wykonane były w mniejszym formacie ( 10 ujęć ).

Ponadto w albumie Recenzje, wycinki prasowe 1961/62 mieści się zbiór recenzji z przedstawienia (15 sztuk), naklejonych chronologicznie na kartach i oprawionych. Zachował się również zbiór druków bezpośrednio związanych z przedstawieniem: wkładka obsadowa i program oprawiony w tomie: Programy PTN 1961/62, afisz luzem, oraz afisz oprawiony w tomie Afisze repertuarowe PTN 1961/62. Materiały te dostarczają wielu cennych informacji o samym spektaklu i jego recepcji.

Operetka

Prapremiera polska "Operetki" Witolda Gombrowicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, ze scenografią Andrzeja Majewskiego i muzyką Tomasza Kiesewettera, odbyła się 13 kwietnia 1975 roku na scenie Dużej Sali Teatru Nowego.

W archiwum artystycznym znajdziemy osiem egzemplarzy tekstu. Większość z nich to oryginalny tekst dramatu w maszynopisie. Na egzemplarzu cenzorskim figuruje pieczęć z formułą "zezwala się na wykonanie". Egzemplarz suflera, Jolanty Dembińskiej, zawiera wiele dopisków i notatek, podobnie jak tekst akustyków i egzemplarz muzyczny.

Na dokumentację fotograficzną przedstawienia składa się 107 zdjęć formatu 28x24 cm, naklejonych i oprawionych w albumie pod tytułem Operetka. Czarno-białe fotografie wiernie oddają bieg spektaklu, znajdziemy na nich plany ogólne, zbliżenia, portrety aktorów wykonane przez Andrzeja Brustmana. Dziesięć ujęć powiększono do formatu 50x60 cm, pełniły one rolę fotografii reklamowych, były prezentowane w gablotach przed wejściem do teatru. Cennym uzupełnieniem zbiorów ikonograficznych jest 15 kolorowych projektów scenograficznych kostiumów, wykonanych przez Andrzeja Majewskiego. Na kartonach A-4, oprócz namalowanych projektów, gdzieniegdzie zachował się pas tkaniny, z której uszyto sceniczne ubranie, nierzadkie są też podpisy, przypisujące strój do roli czy aktora.

Od połowy lat siedemdziesiątych rejestrowano warstwę akustyczną przedstawienia. Operetka była nagrywana trzykrotnie, zarejestrowano prapremierę, 50. i 120. przedstawienie na taśmie magnetycznej o prędkości zapisu 19 cm/s lub 9,5 cm/s. Wiosną 2000 roku fragmenty muzyczne przedstawienia zostały przegrane z oryginalnych taśm na płytę kompaktową. W zbiorach zachowała się partytura muzyczna Opertki oprawiona w dwa pokaźnych rozmiarów tomy.

Obrazu przedstawienia dopełnia zbiór recenzji i wycinków prasowych, naklejonych chronologicznie na kartach i oprawionych w album Recenzje, wycinki prasowe 1974/75, podobnie jak w przypadku poprzednich spektakli. Dokonano jednak pewnych zmian, wydzielono z wycinków recenzje i umieszczono je na początku albumu. Uzyskano w ten sposób szybszy dostęp do tak ważnych źródeł wiedzy o spektaklu. Równie wiele informacji o przedstawieniu dostarcza zbiór druków bezpośrednio związanych ze spektaklem: program luzem i program oprawiony w tomie: Programy i Kronika 1974/75 ; afisz luzem, oraz afisz i plakat oprawione w tomie: Afisze plakaty 1974/75. Warto wspomnieć, iż program Operetki był wydany w pięciu nakładach, uwzględniających zmiany w obsadzie. W naszym archiwum można zapoznać się ze wszystkimi wariantami tego wydawnictwa.

Prorok Ilja

Prapremiera polska "Proroka Ilji" Tadeusza Słobodzianka, w reżyserii Mikołaja Grabowskiego, ze scenografią Jacka Uklei i muzyką Józefa Rychlika, odbyła się 12 listopada 1999, w pięćdziesięciolecie powstania Teatru Nowego. Zainaugurowało ono równocześnie dyrekcje artystyczną Mikołaja Grabowskiego. Przedstawienie to nadal znajduje się w repertuarze teatru, stąd nie wszystkie źródła są dostępne w zbiorach. Dysponujemy: ulotką, programem z wydrukowanym tekstem dramatu, programem i ulotką reklamową oprawionymi w zbiorze: Programy 1999/2000; afiszem i plakatem luzem oraz afiszem i plakatem oprawionymi w tomie Afisze plakaty 1999/2000.

Na dokumentację ikonograficzną przedstawienia składa się coraz więcej elementów, od końca lat osiemdziesiątych zbieramy barwne kasety video VHS z zapisem spektaklu dokonanym z jednej centralnie ustawionej kamery. Przedstawienie Proroka Ilji również zostało zarejestrowane w taki sposób. Mimo zmian w technice rejestracji obrazu nadal prowadzimy dokumentację fotograficzną przedstawienia. Dwadzieścia trzy kolorowe zdjęcia w formacie 24x18 cm i cztery czarno-białe o rozmiarach13x18 cm, składają się na album Prorok Ilja. Kilka ujęć wykonano w dużych powiększeniach, wykorzystywane są w celach reklamowych. Cztery fotografie zeskanowano i są dostępne w zapisie cyfrowym.

Warstwa akustyczna przedstawienia nie jest już rejestrowana na taśmie magnetycznej, obecnie zapisywana jest na płycie kompaktowej. W przypadku Proroka Ilji na dwóch płytach CD.

Nadal zbieramy recenzje i wycinki prasowe. Będą one chronologicznie wklejane, a potem oprawione w album Recenzje, wycinki prasowe 1999/2000. Spis treści jest ostatnim elementem pracy nad albumem. Od kilku sezonów zbierany jest dodatkowy komplet recenzji luzem, służący do szybkiego odszukania i powielenia pożądanego tekstu.

Materiały zgromadzone w dziale literackim Teatru Nowego tworzą małe muzeum instytucji. Zbiory, ich stan i wielkość to zasługa trzydziestoletniej pracy Zofii Plinkiewicz, opiekuna i strażnika dorobku artystycznego naszego teatru.

Staramy się gromadzić wszystko, co dotyczy Teatru Nowego. Mamy zbiór karykatur autorstwa Andrzeja Stopki przedstawiający naszych artystów.

Zgromadzone eksponaty pozwalają na organizację wielu ekspozycji. Z okazji pięćdziesięciolecia Teatru Nowego zaprezentowaliśmy niewielką ich część na jubileuszowej wystawie, dla której zaadaptowano dwa poziomy teatralnego foyer. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza publiczność miała okazję obejrzeć między innymi następujące wystawy: XXV lat Teatru Nowego w Łodzi, XXX lat Teatru Nowego w Łodzi, XXXV lat Teatru Nowego w Łodzi, XL lat Teatru Nowego w Łodzi, Wojciech Pilarski, Ludwik Benoit, Maria Białobrzeska, Andrzej Stopka, Zenobiusz Strzelecki, Andrzej Brustman - 200 premier w Teatrze Nowym.

Archiwum artystyczne i biblioteka Teatru Nowego dostępne są dla badaczy, krytyków, studentów, uczniów. Oprócz wymienionych wyżej zbiorów można u nas przejrzeć biogramy aktorów (głównie role w Teatrze Nowym ). Dysponujemy katalogiem twórców, których dzieła były wystawiane lub którzy realizowali swoje prace w Teatrze Nowym ( dramaturg, tłumacz, reżyser, scenograf, kompozytor. Doprowadzone do połowy lat siedemdziesiątych i od sezonu 1999/2000). Wszystkich zainteresowanych zapraszamy, najlepiej po uprzednim listownym lub telefonicznym umówieniu się.