Artykuły

Ryszard Markow. Do czasów współczesnych nie zachowała się dokumentacja archiwalna dotycząca działalności teatrów szczecińskich przed 1945 rokiem, w tym zwłaszcza nie zachowały się archiwa teatrów.

Teatry przed 1945 r.

Autorzy nielicznych polskich publikacji poświęconych teatrom tego okresu (Lucyna Turek-Kwiatkowska, Mikołaj Szczęsny) korzystali więc głównie z teatralnych wydawnictw jubileuszowych, niekompletnych publikacji prasowych, w tym zapowiedzi repertuarowych, podsumowań sezonów, czasem z recenzji oraz z informacji zawartych w przewodnikach turystycznych, książkach adresowych itp. Akta archiwalne stanowią jedynie źródło uzupełniające, dotyczą polityki kulturalnej, nadzoru nad widowiskami publicznymi, cenzury itp. W zespole akt policji nadzoru budowlanego w Archiwum Państwowym w Szczecinie zachowała się dokumentacja techniczna budynku Teatru Miejskiego z okresu jego rozbudowy w 1880 r.

Teatry od 1945 r.

T e a t r y p r v w a t n e (1945-1948)

Nie zachowały się także archiwa trzech pierwszych powojennych przedsiębiorstw teatralnych Szczecina: Teatru Małego Zbigniewa Lubasa, działającego w 1945-1948 w budynku przy Al. Wojska Polskiego 64 (1945-1947) a następnie przy ul. Korzeniowskiego 2; Teatru Polskiego Bronisława Skąpskiego, działającego w 1946 w budynku przy ul. Swarożyca 5; Teatru Sylwestra Czosnowskiego, działającego w budynku przy ul. Swarożyca 5 pod nazwą "Komedia Muzyczna" (1946-1947) a następnie jako "Teatr Polski" (1947-1948). Dziś trudno nawet powiedzieć, czy należycie troszczono się w nich o dokumentowanie pracy artystycznej i działalności gospodarczej, a brak zasobu archiwalnego jest wynikiem niefrasobliwości ich następców prawnych. O wiele bardziej prawdopodobne jest, że dyrektorzy tych prywatnych przedsiębiorstw nie troszczyli się zbytnio o dokumenty, gromadząc dość przypadkowe ich egzemplarze jedynie w swych prywatnych archiwach.

Co w zamian

W tej sytuacji podstawowym źródłem do badania historii tych scen jest w Archiwum Państwowym w Szczecinie zespół akt Urzędu Wojewódzkiego Szczecińskiego, a w nim akta Wydziału Kultury i Sztuki z lat 1945-1950. Wiele informacji faktograficznych i ocen zawierają miesięczne i kwartalne sprawozdania Wydziału. W teczkach z korespondencją znajdują się m.in. sprawozdania merytoryczne i finansowe dyrektorów teatrów, udokumentowane wnioski o dofinansowanie, plany artystyczne i ekonomiczne, wykazy zespołów. Podobne dokumenty, choć w mniejszej ilości zachowały się w korespondencji Departamentu Teatru w zespole akt Ministerstwa Kultury i Sztuki, przechowywanym w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Uzupełnieniem tych dokumentów pozostaje korespondencja w zespole akt Związku Artystów Scen Polskich w Archiwum Akt Nowych a także zbiory druków w Instytucie Sztuki PAN, zawierające jednak tylko pojedyncze egzemplarze programów teatralnych z tego okresu. Nie znajdziemy ich także w Dziale Dokumentacji ZASP, Bibliotece Narodowej ani Książnicy Pomorskiej w Szczecinie.

Archiwa domowe

Ważnym źródłem stały się więc zbiory prywatne aktorów, scenografów i dyrektorów teatrów oraz recenzentów. Dyrektor Zbigniew Lubas i scenograf Mieczysław Michalczyk przechowali duży zbiór afiszy i pojedyncze egzemplarze programów oraz recenzje i zdjęcia z niektórych przedstawień Teatru Małego. Duży zbiór zdjęć, recenzji, programów i afiszy Teatru "Komedia Muzyczna" zachował się w domowych archiwach Artura Młodnickiego i Zdzisławy Zarembianki, Bernarda Nowackiego, Sylwestra Czosnowskiego oraz Bogusławy Czosnowskiej. Afisz i zdjęcia z działającego zaledwie 3 miesiące 1946 roku Teatru Polskiego B. Skąpskiego przetrwały dzięki trosce aktora tego teatru Władysława Czernego. Duży zbiór recenzji teatralnych z lat 1945-1950 odnalazłem w papierach Waleriana Lachnitta (obecnie w Książnicy Pomorskiej) i Stanisława Telegi (obecnie w Muzeum Narodowym w Szczecinie). Wymieniam tu tylko najbogatsze zbiory. Niektóre z wymienionych tu dokumentów w oryginale lub fotokopii znajdują się obecnie w archiwum Teatru Polskiego, Archiwum Państwowym w Szczecinie lub w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

T e a t r y p a ń s t w o w e (od 1949)

Archiwum Teatru Polskiego

Państwowy Teatr Polski powstał w 1949 (inauguracja 22 I 1949 sztuką "Wiele hałasu o nic" Szekspira). W 1952-1976 był pierwszą sceną Państwowych Teatrów Dramatycznych. Od 1977 samodzielny (inauguracja 12 III 1977 "Przedwiośniem" Żeromskiego). Od 1999 jest instytucją samorządową województwa zachodniopomorskiego.

Archiwum Teatru Polskiego jest najstarszym archiwum teatralnym Szczecina. W 2000 r. przekazano stąd do Archiwum Państwowego dokumentację aktową kat. "A" wytworzoną w Państwowych Teatrach Dramatycznych. Obecnie więc w archiwum T. Polskiego przechowywane są tylko akta tego Teatru, wytworzone od chwili jego usamodzielnienia się w 1977 roku. Znajduje się tu 111 jednostek archiwalnych z lat 1976-1996, głównie z działu finansowo-księgowego (42 jednostki archiwalne), sekretariatu (41 jednostek archiwalnych) i działu literackiego (20 jednostek archiwalnych), zawierających plany i analizy usługowo-ekonomiczne oraz bilanse (1976-1989), protokoły kontroli, rewizji gospodarczych i finansowych (1977-1987), sprawozdania GUS (1977-1996), analitykę kasy biletowej (1977-1993), plany i sprawozdania z działalności artystycznej (1977-1991), korespondencję dotyczącą wymiany zagranicznej (1978-1990), korespondencję z organami administracji rządowej i samorządowej (1977-1988) oraz wycinki prasowe (1975-1985).

W archiwum dokumentacji artystycznej znajdują się dokumenty Państwowych Teatrów Dramatycznych (1949-1976) i Teatru Polskiego (od 1977). Dokumentacja ułożona jest w teczkach sztuk, które powinny zawierać wszystkie dokumenty z każdego tytułu. Teczki z lat 1949-1960 są mocno zdekompletowane. W przypadku niektórych tytułów zachowały się pojedyncze dokumenty (zdjęcia, często nie opisane albo program, albo tylko afisz). W miarę kompletna jest dokumentacja premier z ostatnich dwudziestu lat. Są to jednak głównie afisze, programy, wycinki prasowe, zdjęcia, egzemplarze sztuk (reżysera lub inspicjenta), coraz rzadziej projekty scenograficzne. Poza teczkami sztuk założono tu w latach osiemdziesiątych także teczki dokumentujące pracę artystów (zawierają zdjęcia, wycinki prasowe, dotyczące działalności także poza macierzystą instytucją, spisy ról, czasami dokumenty osobiste). Zbiór ten nie jest jednak obecnie uzupełniany.

W archiwum zgromadzono także kilkadziesiąt portretów fotograficznych, oryginalnych karykatur, rysunków satyrycznych dot. działalności teatrów szczecińskich. Materiały te nie są zinwentaryzowane, podobnie jak zachowane w kilku teczkach projekty scenograficzne z lat 60, wypożyczone kiedyś przez teatr na wystawy z innych instytucji krajowych.

Przed 9 laty zlikwidowano etat archiwisty i przerwano opracowywanie zasobu, w tym odrabianie zaległości. Od tego czasu archiwum prowadzone dodatkowo przez konsultanta literackiego lub reżysera (osoby nie posiadające kwalifikacji archiwalnych) ogranicza się do gromadzenia dokumentacji, bez należytego opracowania.

Od 1997 większość premier dokumentowana jest na taśmie VHS. Taśmoteka przechowywana jest w kabinie elektroakustycznej, bez szczegółowej ewidencji.

Archiwum Teatru Współczesnego

Teatr Współczesny powstał w 1949 w wyniku adaptacji części budynku Muzeum Morskiego i zainaugurował działalność 16 I 1950 premierą "Niemców" Kruczkowskiego jako druga scena Państwowego Teatru Polskiego. W 1952-1975 działał w ramach Państwowych Teatrów Dramatycznych. Od stycznia 1976 jest odrębną instytucją (inauguracja 13 III 1976 "Jubileuszem" Redlińskiego). W 1994 Teatr skomunalizowano, jego organizatorem jest obecnie gmina Miasto Szczecin.

Archiwum dokumentacji aktowej T. Współczesnego jest uporządkowane. Przechowuje się w nim akta kat. "A" sekretariatu (45 jednostek aktowych), obejmujące m.in. dokumenty rejestrowe instytucji (1976-1992), statut, regulamin organizacyjny i instrukcję obiegu dokumentów oraz korespondencję (1976-1991), repertuary (1976-1994), dokumentację wystaw, obchodów jubileuszowych i występów gościnnych.

57 jednostek aktowych działu finansowo-księgowego to przede wszystkim plany i sprawozdania, bilanse, protokoły kontroli finansowo-gospodarczych z lat 1976-1994. 21 jednostek aktowych działu literackiego to wyłącznie wycinki prasowe z lat 1976-1995.

Archiwum dokumentacji artystycznej jest także uporządkowane. Zawiera teczki sztuk w których przechowuje się dokumentację przedstawień (od 1976) obejmującą: egzemplarze sztuk (reżysera, inspicjenta, do pewnego okresu także cenzorski), projekty scenograficzne, zdjęcia, plakaty, afisze, programy, nuty, od sezonu 1998/99 także wycinki prasowe. Oprócz tego wycinki prasowe gromadzone są oddzielnie i kompletowane wg tytułów przedstawień, oddzielnie zaś dotyczące pozostałych spraw. W wielu teczkach dokumentacja jest niekompletna (brakuje np. projektów scenograficznych, zdjęć).

Od 1991 Teatr rejestruje na taśmie VHS wszystkie premiery, od kilku lat gromadzi także na płytach CD lub mini disc muzykę zrealizowaną dla potrzeb przedstawień.

Oddzielny zbiór stanowią egzemplarze sztuk.

Ponadto zbudowano komputerową bazę danych o wszystkich zrealizowanych przedstawieniach (od 1976). Aktualnie tworzona jest baza danych obejmująca informacje biograficzne o artystach zatrudnionych i współpracujących z Teatrem.

Archiwum opiekuje się z dużym oddaniem i znawstwem pani Julia Kierc-Wierzchowska, sekretarz literacki Teatru.

Archiwum Opery na Zamku

Opera na Zamku powstała w 1956 jako Operetka Szczecińska Towarzystwa Miłośników Teatru Muzycznego (inauguracja 25 I 1957 "Krainą uśmiechu" Lehara). Upaństwowiona w 1958. W 1965-1986 działała pod nazwą "Teatr Muzyczny", 1986-2000 "Opera i Operetka". Od 1999 jest instytucją samorządową województwa zachodniopomorskiego. W 2000 zmieniła nazwę na "Opera na Zamku".

Dokumentacja aktowa Opery obejmuje 240 jednostek archiwalnych akt kat. "A" z lat 1958-1998, w tym m.in. akta sekretariatu (114 jednostek archiwalnych), asystenta dyrektora (10 jednostek archiwalnych), działu promocji i biura organizacji widowni (10 jednostek archiwalnych), koordynacji pracy artystycznej (10 jednostek archiwalnych), księgowości (83 jednostki archiwalne). Zasób ten jest uporządkowany i zewidencjonowany. Znajdują się w nim dokumenty rejestrowe, regulaminy organizacyjne, akty normatywne wewnętrzne, korespondencja z urzędami administracji rządowej l samorządowej, uzgodnienia repertuarowe oraz korespondencja dotycząca spraw artystycznych i wymiany zagranicznej, a ponadto plany i wszelka sprawozdawczość oraz analityka sprzedaży biletów, sprawozdania z zatrudnienia, działalności artystycznej i gospodarczej, bilanse.

Oprócz dokumentacji Opery w archiwum znajdują się także 2 jednostki archiwalne dotyczące działalności Towarzystwa Miłośników Teatru Muzycznego z lat 1956-1958. Są to dokumenty rejestrowe Stowarzyszenia oraz protokoły zebrań plenarnych i posiedzeń prezydium.

Dokumentacja artystyczna zgromadzona w archiwum obejmuje okres od 1957 do 2000. Dokumenty dzieła gromadzone są w teczkach sztuk zawierających projekty scenograficzne lub ich kopie, zdjęcia, afisze, programy, plakaty, wycinki prasowe, okólniki obsadowe, korespondencję dotyczącą realizacji przedstawienia. Teczki sztuk założono w 1985 i od tego czasu dokumentacja jest w miarę kompletna. Teczki wcześniejsze mają duże braki. Uzupełnieniem dokumentacji tego okresu (1957-1983) są albumy fotograficzne (jeden album dla 2 - 3 przedstawień), do których wklejano komplet zdjęć, wycinków prasowych, program, a do kieszonki wkładano po 1 egz. afisza. Albumy obejmują repertuar od poz. 2 do 88.

Egzemplarze libretta i partytury przechowywane są oddzielnie w bibliotece teatralnej. Posiadają ewidencję w postaci komputerowej bazy danych.

W 1992 dokonano zapisu na video VHS 10 przedstawień znajdujących się wówczas w repertuarze i od tego czasu rejestrowane są tą techniką wszystkie premiery i ważniejsze koncerty.

Gromadzona jest także dokumentacja biograficzna o pracy artystów zatrudnionych lub współpracujących z Operą (zdjęcia, wycinki prasowe, wykazy ról). Jest ona jednak niekompletna.

Archiwum Opery prowadzi pani Urszula Hołubowska, archiwistka po przeszkoleniu archiwalnym, oczekująca na kurs w Archiwum Państwowym.

Archiwum Teatru Lalek "Pleciuga"

Teatr Lalek "Pleciuga" powstał w 1953 jako Stowarzyszenie Teatru Lalek "Rusałka" (inauguracja 5 XII 1953 "Zielonym mosteczkiem" Zaborowskiego). W 1957 zmieniono nazwę Teatru na "Pleciuga" a w 1958 Teatr upaństwowiono. W 1994 Teatr Lalek "Pleciuga" skomunalizowano, jego organizatorem jest obecnie gmina Miasto Szczecin.

Archiwum aktowe "Pleciugi" wg stanu z 1993 obejmowało około 20 mb akt Stowarzyszenia Teatru Lalek "Rusałka" i Teatru Lalek "Pleciuga" z lat 1953-1993, w tym m.in. 1,5 mb akt osobowych (1954-1993), 13,5 mb dokumentacji finansowo-księgowej (1953-1993), 2,0 mb dokumentacji technicznej. Akta z lat 1953-1984 były uporządkowane i posiadały spisy akt. Wynika z nich, że najciekawsze akta w tym zespole to m.in. plany rzeczowo-finansowe i bilanse (1953-1959) oraz sprawozdania rzeczowo-finansowe (1976-1978). Pozostała dokumentacja aktowa przechowywana była w stanie nie uporządkowanym.

Jak wynika z informacji udzielonej przez dyrektora Teatru i główną księgową - do sierpnia 2000 sytuacja nie uległa poprawie. Teatr przygotowuje się obecnie do zlecenia prac porządkowych w archiwum.

Archiwum artystyczne jest także nie uporządkowane, nie posiada ewidencji zasobu. Składa się na nie ok. 2,0 mb egzemplarzy sztuk w maszynopisach, nuty, afisze i plakaty, raporty przedstawień z lat 1992-1993 oraz teczki sztuk.

Teczki sztuk są niekompletne, np. brak nr 1 do 9, 11 do 14. Teczka nr 10 jest pusta, w teczce nr 15 znajdują się tylko nuty. Ostatnie teczki założono w maju 1999. Zawartość teczek sztuk jest różna. W miarę kompletne teczki z ostatnich lat zawierają: projekty scenograficzne, nuty, afisz, program, zdjęcia, wycinki prasowe.

Od 1991 wszystkie premiery "Pleciugi" są rejestrowane na taśmie VHS. Ponadto ponad trzydzieści przedstawień z lat 1964-1983 zostało przeniesionych do TVP i prawdopodobnie rejestracje te znajdują się w taśmotece TVP. Teatr nie posiada kopii tych taśm.

Archiwum Państwowe w Szczecinie

W Archiwum Państwowym, poza już opisanymi, znajduje się zespół akt Państwowych Teatrów Dramatycznych z lat 1949-1976. Przedsiębiorstwo to rozpoczęło działalność w Szczecinie pod nazwą Państwowy Teatr Polski 1 stycznia 1949, równocześnie z likwidacją prywatnego Teatru Polskiego, przejmując jego siedzibę w budynku przy ul. Swarożyca 5. W styczniu 1950 rozpoczął działalność Teatr Współczesny, początkowo jako filialna scena Teatru Polskiego a następnie jako druga scena utworzonego w 1952 przedsiębiorstwa Państwowe Teatry Dramatyczne. Przedsiębiorstwo to, posiadało jeden wspólny zespół artystyczny i techniczno-administracyjny. Taka sytuacja organizacyjna utrzymywała się do grudnia 1975. W 1976 odłączono i usamodzielniono Teatr Współczesny, a z końcem 1976 zlikwidowano Państwowe Teatry Dramatyczne, by od stycznia 1977 powołać nową instytucję - Teatr Polski.

Zawierający 99 jednostek archiwalnych zespół akt PTD składa się z w miarę kompletnych akt działu finansowo-księgowego, głównie planów finansowo gospodarczych z lat 1952-1976, protokołów kontroli kompleksowych i rewizji gospodarczych z lat 1956-1973 oraz bilansów i sprawozdań finansowych z lat 1949-1971. Poza tym w skład zespołu wchodzą akta sekretariatu i działu literackiego. W śród nich regulamin organizacyjny PTD z 1969, protokoły narad artystycznych i produkcyjnych z lat 1951-1955 i 1960-1961, plany i sprawozdania z działalności artystycznej (1957-1976), korespondencja z Ministerstwem Kultury i Sztuki (1967), korespondencja dot. wymiany zagranicznej (1966/1967 i 1974-1976), duży zbiór wycinków prasowych dotyczących działalności PTD (1959-1976).

Do chwili obecnej archiwum państwowe nie przejęło dokumentacji artystycznej PTD, przechowywanej na zasadzie sukcesji w archiwum zakładowym Teatru Polskiego. Według oświadczenia dyrektora Teatru dokumentacja ta, po uprzednim opracowaniu, zostanie przekazana we wrześniu 2001.

Teatralia w zbiorach Muzeum Narodowego Oddział Muzeum Miasta Szczecina

Niemały zbiór teatraliów zgromadziło Muzeum Miasta Szczecina, pozyskując je w darze od mieszkańców miasta lub gromadząc druki nadsyłane przez instytucje. Obok dziesiątek afiszy i programów teatralnych m.in. Państwowych Teatrów Dramatycznych, Teatru Polskiego, Teatru Współczesnego, Operetki Szczecińskiej, Teatru Lalek "Pleciuga" z ostatnich lat, znajdują się tu rzadkie już dziś egzemplarze afiszy Teatru Małego i amatorskiego Teatru Kukiełkowego "Czarodziej" z 1945-1947, w tym pierwszy po wojnie afisz teatralny z premiery "Grubych ryb" Bałuckiego (26 XII 1945), afisz z premiery "Roxy" Connersa w T. Polskim (1 VIII 1946). Wśród programów znajduje się kilka egzemplarzy z lat 40. i 50., odnajdziemy tu także kilka zdjęć z T. Małego z lat 1946-1948 , a ponadto afisze i zdjęcia różnych teatrów amatorskich, w tym akademickich z lat 50. i 60.

Papiery Sylwestra Czosnowskiego

Na większą uwagę zasługuje na pewno przechowywane tu archiwum Sylwestra Czosnowskiego, dyrygenta, kompozytora, dyrektora Teatru "Komedia Muzyczna" (1946-1948). W papierach Czosnowskiego znajdują się m.in. rękopisy nut (partytur lub wyciągów fortepianowych) kilkudziesięciu jego utworów oryginalnych i opracowań, pieśni, piosenek, utworów instrumentalnych, muzyki filmowej (m.in. "Powstanie Styczniowe", "Szlakiem zwycięstwa", "Romuald Traugutt", "Biskupin") i teatralnej (m.in. ilustracja muz. do "Hamleta" Szekspira, "Wesela" Wyspiańskiego i "Męża pognębionego" Moliera, opracowania muzyczne do "Rozkosznej dziewczyny" Benatzky'ego, "Burmistrza Stylmondu" Maeterlincka, "Królowej przedmieścia" Krumłowskiego, "Krakowiaków i górali" Bogusławskiego). Ponadto znajdziemy tu dokumenty świadczące o wykształceniu i przebiegu pracy zawodowej, społecznej i twórczej (m.in. w Polskim Teatrze Dramatycznym we Lwowie (1945), Teatrze "Komedia Muzyczna" w Szczecinie (1946-1948), współpracy z Wytwórnią Filmową "Czołówka").

Warto też zwrócić uwagę m.in. na teksty i nuty utworów estradowych wykonywanych na scenie Teatru Małych Form "Miniatury" Związku Patriotów Polskich we Lwowie (1945-1946) oraz recenzje i dwujęzyczne afisze kolejnych premier tej sceny (m.in. "Świderek" Niccodemiego z 5 IV 1946), wycinki z recenzjami, afisze i programy Polskiego Teatru Dramatycznego we Lwowie pod dyrekcją B. Dąbrowskiego (1944/1945), a także 8 afiszy, 9 programów oraz dwa albumy z recenzjami Teatru "Komedia Muzyczna" w Szczecinie (1946-1948).

Teatralia w zbiorach Książnicy Pomorskiej

Książnica Pomorska w dziale Dokumenty Życia Społecznego zgromadziła stale powiększający się zbiór druków teatralnych (głównie programów i afiszy) z terenu Pomorza Zachodniego. Znajdziemy tu dokumenty dotyczące działalności wielu teatrów amatorskich, najwięcej z lat 40. i 50., ale także afisze teatrów w Słupsku i Koszalinie z lat 40., afisze teatralne spektakli realizowanych w latach 50. i 60. przez Agencję "Artos" i Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Imprez Artystycznych "Estrada" w Szczecinie, z różnych lat druki wydawane przez wszystkie teatry szczecińskie, najmniej z lat 40.

Także w Muzeum Literackim Książnicy Pomorskiej warto zwrócić uwagę na archiwum prywatne Waleriana Lachnitta, recenzenta współpracującego z prasą szczecińską w latach 40. i kierownika literackiego Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie w 1952-1955.