Artykuły

Mirosława Kozłowska. Muzeum Literackie Książnicy Pomorskiej zostało oficjalnie otwarte 5 maja 1977 roku. Jego powstanie łączy się ściśle z nazwiskiem Stefana Flukowskiego, którego imię nosi sala wystawowo-prelekcyjna muzeum. Archiwum Marii i Stefana Flukowskich było pierwszym, poważnym zbiorem przekazanym Książnicy Pomorskiej ( wówczas jeszcze Wojewódzkiej Bibliotece), obejmującym księgozbiór i liczne zespoły archiwaliów.

Zakres tematyczny gromadzonych materiałów dawno wykroczył poza ramy tradycyjnie rozumianego życia literackiego i obejmuje dokumentację rożnych form życia kulturalnego. Podobnie trudno określić ramy geograficzne wyznaczające obszar, którego zbiory dotyczą. Ofiarowywane i zakupywane archiwalia, księgozbiory, rękopisy itp. dokumentują działalność artystyczną, społeczną, kulturalną i często życie osobiste ludzi związanych z różnymi miejscami Polski, przybyłych z dawnych Kresów, a także przebywających na emigracji. Nie wszystkie archiwalia łączą się z osobami związanymi w jakiś sposób ze Szczecinem lub Pomorzem, które tu się osiedliły czasowo lub na stałe . Wiele nabytków, np. Witkacjana, korespondencja Joanny Kulmowej, czy archiwum Wirpszów pochodzi od bezpośrednich właścicieli (adresatów listów), ich spadkobierców lub prywatnych kolekcjonerów.

Materiały zgromadzone w Muzeum Literackim Książnicy Pomorskiej oddają, co trzeba podkreślić, specyfikę Szczecina i Pomorza Zachodniego, regionu, w którym osiedlili się na stałe lub tylko czasowo przybysze z niemal wszystkich stron Polski, przywożąc ze sobą najprzeróżniejszą dokumentację ludzi i miejsc, z których się wywodzą.

Teatralia w Książnicy Pomorskiej gromadzone są w trzech działach: zbiorach czasopism, Dziale Dokumentacji Życia Społecznego oraz w Muzeum Literackim. W zbiorach czasopism, oprócz periodyków teatralnych ukazujących się w Polsce po 1945 roku , znajdują się także roczniki gazet szczecińskich i berlińskich oraz czasopism teatralnych niemieckich, ze zbiorów przedwojennych, np. "Teheatergemeinde Stettin" 1921-1922 h. 1-12, 1931-1932 h. 3-12, " Blätter des Stadt-Theaters Stettin" 1928-1935. W Dziale Dokumentacji Życia Społecznego gromadzone są (niestety, niesystematycznie nadsyłane) programy teatralne, afisze, katalogi wystaw, publikacje okolicznościowe.

Teatralia znajdujące się w zbiorach Muzeum Literackiego nie są wyodrębnione w osobne jednostki, ale odnotowywane w katalogach haseł rzeczowych i osobowych. Składają się na nie następujące typy materiałów:

- korespondencja urzędowa i prywatna,

- bruliony artykułów, sprawozdań, wystąpień publicznych,

- scenariusze audycji radiowych,

- maszynopisy dramatów, słuchowisk,

- teczki tematyczne zawierające artykuły prasowe, recenzje, programy teatralne, ulotki,

- pamiętniki,

- varia: zaproszenia, wezwania, kartki okolicznościowe, fotografie.

Materiały te można najogólniej ująć w następujące bloki tematyczne:

- organizacja i funkcjonowanie teatrów w Szczecinie w latach 1945-1957 ( repertuar, uwikłania społeczno-polityczne);

- recepcja;

- ruch amatorski;

- dramaturgia ( maszynopisy).

Organizacja i funkcjonowanie teatrów w Szczecinie w latach 1945-1957.

Interesujące dokumenty życia teatralnego w latach socrealizmu zawiera Archiwum Waleriana Lachnitta, kierownika literackiego Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie w sezonach 1952/53, 1953/54,1954/55 (dyrektor i kierownik artystyczny Emil Chaberski).

Do najciekawszych archiwaliów w zbiorze należą:

- "Dziennik czynności kierownika literackiego Teatru Polskiego w Szczecinie w l. 1954-56" ( rkps 581) prowadzony przez Lachnitta. Brulion wypełniony notatkami znakomicie oddaje dynamikę pracy kierownika literackiego teatru, zawiera harmonogramy prób, spotkań, konsultacji, obrazuje współpracę z miejscową prasą, radiem, organizacjami społecznymi i politycznymi.

- "Plan repertuarowy Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie na rok 1955" (rkps 591), zawierający także ocenę repertuaru w latach 1952-54.

- "Projekt Organizacji Sekcji Widza" (rkps 591).

- Korespondencja z dramaturgami i tłumaczami (rkps 583, 584). Kopie listów do Zofii Jachimeckiej, Józefa Słotwińskiego, Floriana Sobieniowskiego. Listy od: Jerzego Andrzejewskiego, Lesława Bartelskiego, Romana Brandstaettera ( 10 VII 1957, w sprawie sztuki "Ludzie z martwej winnicy" - list z okresu, kiedy Lachnitt już był w Gdańsku), Stanisława Lema ( 9 listów z IX 1952 - I 1953 dot. wyst. sztuki "Jacht" ), Janusza Makarczyka, Józefa Słotwińskiego, Floriana Sobieniowskiego, Anieli Szatary, Józefa K. Szczepanka, Artura Marii Swinarskiego.

- Pisma oficjalne kierowane do Teatru, np. z Gerhart-Hauptmann-Theater w Görlitz ( 30. 06. 1955) z podziękowaniem za "pomoc przy przygotowaniu niemieckiej premiery komedio-farsy Imieniny pana dyrektora Zdzisława Skowrońskiego i Józefa Słotwińskiego.

- Varia dotyczące kontaktów towarzyskich i innych sfer działalności Lachnitta: rękopisy recenzji, odczytów, audycji radiowych ( rkps 579), listy od Józefa Szczublewskiego, czy korespondencja z Hanną Rejkowską, aktorką oburzoną recenzją Lachnitta w "Ilustrowanym Kurierze Polskim" z dnia 30 III 1947 roku, list od Redakcji "Tygodnika Powszechnego z dn. 27 I 1947 z odmową publikacji artykułu o ks. Brzósce i od Zygmunta Grenia z red. "Życia Literackiego" ( 14 III 1953), zawierający odmowę wydrukowania przesłanego przez Lachnitta artykułu dotyczącego "aktorów kreujących postać Stalina na scenach", a także wiersz 15-letniej uczennicy Marii Pietrygi "Szczecińskie antrakty" rkps., czy niezbyt cenzuralny utwór "Do Ryszarda Sawickiego bezsprzecznie największego artysty Teatrów Szczecińskich" (mps).

Uwikłania polityczne życia teatralnego ( teatru i krytyki) dokumentują także znajdujące się w zbiorach Muzeum: "Stenogram z posiedzenia dyskusyjnego odbytego w SPATIFie w dn. 25 X 1950 r., dot. sztuki Aleksandra Maliszewskiego Wczoraj i przedwczoraj" oraz "Sprawozdanie stenograficzne z zebrania dyskusyjnego w sprawie sztuki Camusa Caligula, odbytego w dn. 21 IX 1947 r." ( rkps 740) oraz pismo skierowane przez L. Krasuckiego z KW PZPR w Szczecinie do Stanisława Telegi w sprawie zadań krytyki kulturalnej (rkps 1363).

Ruch amatorski

W zbiorach dokumentujących życie historię obozu jenieckiego w Dobiegniewie znajdują się wspomnienia o różnych formach działalności kulturalnej, w tym teatralnej i parateatralnej a także zachowane fotografie z przedstawień Lekkomyślnej siostry Perzyńskiego oraz Wesela Stanisława Wyspiańskiego w wykonaniu teatru jenieckiego w Stalagu XI B Geprüft. ( rkps 657).

Dokumenty dotyczące amatorskiego ruchu teatralnego znajdują się w Archiwum Lachnitta (rkps 591), np. "Wykaz teatrów amatorskich na Pomorzu Zachodnim, które wypożyczyły sztuki teatralne (z dn. 22.06. 1953)" mps, "Program turnieju recytatorskiego, Szczecin 4 IV 1948" mps, "Program przeglądu teatrów amatorskich Pomorza Zachodniego 6-9 V 1948"mps ( w przeglądzie wzięło udział 20 zespołów), "Spis zespołów amatorskich przy Domach Kultury poza miastem Szczecinem i w Miejscu 3 II 1954" mps ( 22 grupy spoza Szczecina oraz 6 w Szczecinie, wykaz, który sporządził bibliotekarz Teatru Polskiego, obejmuje najprawdopodobniej zespoły, które korzystały z teatralnego księgozbioru).

Recepcja i krytyka teatralna

Oprócz wspomnianych wyżej materiałów będących przyczynkami do ukazania politycznych uwikłań życia teatralnego w zbiorach znajdują się także różnorodne świadectwa recepcji przedstawień teatralnych oraz prowadzonej polityki kulturalnej.

Walerian Lachnitt zgromadził afisze i wycinki prasowe dotyczące wystawień sztuk rosyjskich i radzieckich na scenach polskich w latach 1948-59 ( rkps 588). Zebrał recenzje z gazet i czasopism o zasięgu ogólnopolskim oraz regionalnym.

W osobnej teczce (rkps 592) znajdują się jedne z najciekawszych materiałów ze zbiorów Lachnitta - dotyczące sądu nad Przeprowadzką Karola Huberta Rostworowskiego, jaki odbył się w Szczecinie 21 października 1946 r. Zachował się mps 9-punktowego "Aktu Oskarżenia" sporządzonego"w imieniu publiczności", zarzucający sztuce nieuzasadniony pesymizm, który szczególnie w dzisiejszych czasach może wywierać ujemny wpływ na masy pracujące" oraz przygotowywana przez Lachnitta mowa obrońcy, wycinki prasowe i list do Bolesława Surówki, redaktora "Dziennika Zachodniego", który wystosowali obrońcy i świadkowie obrony Przeprowadzki : Zofia Walicka (literatka), Walerian Lachnitt ( Członek Zw. Zaw. Lit. Pol.), Tadeusz Stoiński ( Student Akademii Handlowej), Jerzy Śliwiński (Aktor i reżyser "Przeprowadzki"), Bohdan Tomaszewski (Redakator) .

Aneksem do dokumentacji "sądowej" Lachnitta jest maszynopis artykułu Stanisława Telegi, pt. "O trzech czarnych plamach na kulturze szczecińskiej" (1988 r.) ( akc. 1611).

W Muzeum Literackim gromadzone są systematycznie prace napływające w ramach akcji "Dzieje szczecińskich rodzin", zainicjowanej w 1969 roku. W 1970 zamknięto pierwszą edycję konkursu, druga - trwa. Ogółem zgromadzono 615 prac o charakterze pamiętnikarsko-wspomnieniowym. Ich kwerenda, do interpretacji której bardziej powołany byłby socjolog, skutecznie zapobiega teatralnej megalomanii. Tylko dwóch autorów wspomina o teatrach szczecińskich: Bolesław Stec (P. 443) - pionier Szczecina, architekt pracujący przy odbudowie miasta - pisze o losach budynku Teatru Miejskiego w Szczecinie, który się mieścił na dzisiejszym Placu Żołnierza., a został rozebrany, bo "zasłaniał" widok na port (mimo decyzji z 12 IV 1949 o odbudowie dość dobrze zachowanego gmachu). Antoni Huebner (P. 691) - muzyk, jeden z organizatorów radia szczecińskiego - wspomina o grudniowej premierze w 1945 r. Grubych ryb Michała Bałuckiego oraz wystawionych przez zespół Bronisława Skąpskiego w kwietniu 1946 roku Sułkowskim Stefana Żeromskiego, Damach i huzarach Aleksandra Fredry, Moralności pani Dulskiej Ganbrieli Zapolskiej.

Dramaty, słuchowiska, scenariusze

W zbiorach Muzeum Literackiego znajdują się maszynopisy nieopublikowanych dramatów Jadwigi Dąbrowskiej-Lewińskiej, szczecińskiego pisarza i publicysty Stanisława Telegi Duchy nad Pryżem, interesujący scenariusz widowiska telewizyjnego Beniowski na podst. powieści Wacława Sieroszewskiego oraz liczne słuchowiska radiowe (akc. 1577), Stanisława Strupha Wojtkiewicza "próby dramatyczne, inscenizacje świetlicowe" pt. "Przed styczniem", "Powstanie styczniowe" (akc. 2090). Także w archiwum Lachnitta znajdują się szkice i notatki do audycji radiowych oraz korespondencja w sprawie słuchowisk.

Materiały zgromadzone w Muzeum Literackim Książnicy Pomorskiej mają niewątpliwie wartość przyczynkarską do historii regionalnego życia teatralnego. Ukazują je jednak - być może dzięki temu, że Pomeranica nie zostały zebrane w odrębne zespoły, mimo że istnieje w Książnicy odrębna Pracownia Pomorzoznawcza - w kontekście mechanizmów, które kształtowały politykę kulturalną w skali kraju. Analiza dokumentów, pokazujących bardziej "okolice teatru" niż sam teatr, pozwala nie tylko dostrzec życie teatralne w całej jego złożoności, ale też wyodrębnić zjawiska, które miały charakter powszechny, ogólnopolski oraz te specyficznie regionalne.