Artykuły

Jan Krzysztof Kordel. Wśród różnorodnych zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN można znaleźć wiele bardzo ciekawych teatraliów. Są one usytuowane przede wszystkim w dziale zbiorów specjalnych będąc starymi drukami, rękopisami, dokumentami życia społecznego, a także grafikami. Zbiory te dokumentują przejawy życia teatralnego w dawnym Gdańsku.

Z całą pewnością już w średniowieczu w nadmotławskim grodzie znane były misteria i dramat liturgiczny, jednak nie posiadamy materialnych tego przykładów. Mamy teatralia nieco późniejsze.

Świeckie, w pełni ukształtowane formy teatralne w naszym mieście pojawiły się w XVI w. Najwcześniejszą z nich był teatr szkolny, który zaczął funkcjonować w Gimnazjum Akademickim (założonym w r. 1558) jako ważna część programu dydaktyczno-wychowawczego. Sztuki prezentowano w języku łacińskim, greckim, a także niemieckim, co dowodzi wysokiego poziomu Gimnazjum, bo w innych szkołach najczęściej grywano tylko po niemiecku. Pierwsi dramatopisarze byli profesorami najważniejszej tutejszej szkoły i rozwijali swą twórczość teatralną posługując się językiem łacińskim oraz niemieckim. Sztuki były pisane i wystawiane z powodu ważnych wydarzeń - najczęściej przy okazji pobytu w Gdańsku królów polskich. Z tej twórczości w naszych zbiorach zachował się szereg utworów.

Jako pierwszy należy odnotować rękopis niemieckiego dramatu profesora filozofii i konrektora Gimnazjum Piotra Losiusa "Clypeus Aenae..." z ok. 1590 r. nawiązującego do VIII księgi "Eneidy" Wergilego. Ciekawostką w tekście są wtrącenia polskich zdań podczas rozmowy Brontesa i Steropesa - pomocników Wulkana.

Następnym utworem, który posiadamy, także pióra profesora Gimnazjum Filipa Weimera, jest komedia "Elisa..." grana po niemiecku przez jego uczniów 18 maja 1591. Tekst mówi o angielskim królu Edwardzie III i Elizie hrabinie Salisbury. W dell'artowskich wstawkach zauważa się również polskie wtręty. Dziełko w tym samym roku wydrukowano.

Chronologicznie rzecz biorąc, należy w tym miejscu wspomnieć o innych teatraliach, które Biblioteka również posiada. Chodzi o formy parateatralne i ich odbicie w naszych zbiorach. Tutaj można wymienić panegiryczne napisy na posągach, obeliskach i bramach triumfalnych, opisy fajerwerków, występów tanecznych, popisów szermierczych, koncertów, a wreszcie przykłady inscenizowanych przemów.

Gdy 19 grudnia 1634 r. przybył do Gdańska król Władysław IV - zbudowano na jego cześć bramę powitalną, a pobyt urozmaicały mu różne pokazy i inscenizacje .

W lutym 1646 r. miasto witało małżonkę (wtedy jeszcze - per procura) króla Władysława IV, Ludwikę Marię Gonzaga wielogodzinnym, wspaniałym widowiskiem oraz łukiem triumfalnym i pełną przepychu bramą ("Porta") powitalną. Mamy widoki tych bram dzięki zachowanym w naszych zbiorach graficznych czterem płytom miedzianym rytowanym przez Jeremiasza Falcka i Wilhelma Hondiusa .

Z okazji tejże wizyty konrektor Szkoły Panny Marii - Jakub Zetzkius 16 lutego 1646 r. przy pomocy swoich uczniów przedstawił własny spektakl panegiryczny "Hosianna nuptiale... , w którym królowej oraz królowi wierszowane życzenia składały Anioły, Cherubiny, postacie alegoryczne m.in.: Miłość, Sprawiedliwość, Pokój, Zgoda, Wolność, Szczęście, a także bogowie antyczni: Merkury, Apollo i in.

Najciekawszym utworem dramatycznym w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN jest, bez wątpienia, "Tragedia o bogaczu i Łazarzu..." do niedawna znana jedynie jako rękopis . Jest to polski utwór anonimowy datowany na r. 1643, a jego autorem musiał być człowiek związany z Gdańskiem. Najprawdopodobiej mógł to być Jan Guliński-Śniatowski - lektor języka polskiego w Gimnazjum Akademickim, bądź Marcin Gremboszewski - muzyk Rady Miasta Gdańska.

Podkreślić należy, że to pierwszy, duży utwór sceniczny w naszych zbiorach w całości napisany po polsku przez gdańszczanina i zawierający wzmianki o Gdańsku i Kaszubach. O realiach miasta i okolic świadczą trzy intermedia "Tragedii ...": "O Ojcu i Synie szewcu", "Kuchmistrz i Kaszuba", oraz "Kuchmistrz i Myśliwiec".

Temat utworu jest związany z przypowieścią o bogaczu i Łazarzu według Ewangelii św. Łukasza. Utwór adresowany był głównie do młodzieży, toteż autor podkreślał w nim problem moralny, jakim było niewłaściwe korzystanie z bogactwa i przyzwyczajenie się do tego trybu postępowania już w młodości.

Bogaty Kandyd oddaje się używaniu rozkoszy doczesnych prowadzących go do ostatecznego upadku moralnego. Jest przy tym bardzo ordynarny wobec żebraka Łazarza. Spotyka go za to kara,gdyż przerażony umiera w czasie uczty i czarci porywają go do piekła, zaś Łazarz zostaje zabrany przez aniołów do nieba. Cele moralizatorskie autor osiąga posługując się alegorycznymi postaciami: Świata, Czarta, Ciała, których przeciwstawieniem są: Czystość, Miłosierdzie i Sprawiedliwość. Pojawiają się też postacie mitologiczne: Neptun i Kupido.

Najciekawsze literacko są intermedia, gdyż zawierają autentyczne dialektyzmy kaszubskie, terminologię myśliwską i odznaczają się humorem oraz żywością akcji.

Utwór zawierający ponad 1600 wierszy, jest pewną wypadkową między średniowiecznym moralitetem, tragedią antyczną i komedią ludową. Sztuka nie była długo wystawiana. Po kilku wiekach, właśnie w Gdańsku, doczekała się prapremiery .

Podczas wyżej wspomnianych odwiedzin Gdańska przez królową Ludwikę Marię, warszawski zespół teatralny wystawił w budynku teatru gdańskiego 15 lutego 1646 r. operę "Le nazze d'Amore e di Psiche. Dramma musicale..." . Libretto napisał dyrektor zespołu - Wirgiliusz Pucitelli, a muzykę Scacchi. Tematem opery był mit o Amorze i Psyche.

W tym samym czasie Michał Anioł Brunerio muzyk z zespołu opery króla Władysława IV ofiarował królowej w Gdańsku swój utwór wokalno-muzyczny "Marte e Amore" , który wystawiony został w tym samym roku w Warszawie.

Kiedy w Gdańsku przebywał król Jan Kazimierz, na jego cześć 2 października 1651 r. w Zielonej Bramie wystawiono 4 aktową komedię nieznanego autora "Drama de Apolline et Diana".

Również na cześć Jana Kazimierza wystawiono w maju 1660 r. w Gdańsku wspaniały, muzyczno-baletowy panegiryk "Testi da cantarsi" autorstwa prawdopodobnie Jana Ernesta Schmiedena.

Koronację Michała Korybuta Wiśniowieckiego 29 września 1669 gdańszczanie uczcili uroczystm fajerwerkiem Jana III Sobieskiego także fetowano nad Motławą z okazji koronacji 2 lutego 1676 fajerwerkiem . A w rok później witano go obeliskami, bramami i girlandami , no i oczywiście - fejerwerkiem.

Fajerwerkami gdańszczanie kilkakrotnie czcili uroczystości rodzinne Sobieskich.

Ostatnie uroczystości ku czci polskich monarchów w Gdańsku odbyły się w roku 1764, gdy na tron wstąpił Stanisław August Poniatowski. Działał wówczas w mieście zawodowy zespół teatralny Franciszka Schucha, który wystawił dwie sztuki Jana Christiana Brandesa.

Po śmierci Franciszka zespołem kierowała jego żona Janina, później syn, też Franciszek, a od 1787 r. - córki siostry, które współpracowały z aktorami Wilhelmem i Janem Bachmannami. Ten ostatni od 1802 r. objął dyrekcję teatru.

W 1821 r. teatr został zakupiony przez rząd pruski, a po I wojnie światowej przejęło go miasto (Stadtheater Danzig).

W repertuarze teatru Schucha z lat 1772-1787 przeważały komedie i burleski tworzone przez dyrektora na podstawie sztuk Plauta, Terencjusza i Moliera. Występowali od sierpnia do listopada 4 razy w tygodniu. Publiczność Gdańska miała okazję obejrzeć "Cyrulika sewilskiego", "Makbeta", "Ryszarda III", "Kupca weneckiego","Zbójców".

Dnia 3 sierpnia 1801 r. w nowym budynku teatru odbyła się uroczysta inauguracja. Zespół wystawił wtedy sztuki: "Friedens-Früchte" oraz "Das Vaterhaus". W repertuarze tego okresu dominowały sztuki autorów niemieckich, angielskich i francuskich.

Warto dodać, że Teatr Miejski (Stadtheater) w Gdańsku - kontynuacja teatru Schuchów funkcjonował do pierwszych lat II wojny światowej, a w zbiorach Biblioteki Gdańskiej zachował się duży zbiór afiszy z ponad póltorawiecznej historii tej instytucji. Z lat 1772-1943 posiadamy ok. 2000 ich afiszy.

Mamy również afisze zespołów przyjezdnych. I tak zachowały się 4 afisze z występów zespołu teatralnego Tomasza Truskolaskiego, który występował w Gdańsku w sierpniu 1797 r. podczas Jarmarku Dominikańskiego. Są to afisze z 21, 22 i 25 sierpnia z przedstawień: "Żona zazdrosna", "Wesele wiejskie", "Miłostki rzemieślnicze", "Dwa bilety", "Dwóch strzelców i mleczarka".

W tej grupie zbiorów znalazły się również afisze z występów warszawskiego zespołu baletowego pod kierownictwem Francois Le Doux - francuskiego tancerza, baletmistrza, choreografa i pedagoga od 1782 r. przebywającego w Polsce. W latach 1785-1794 był kierownikiem królewskiego zespołu baletowego, a w l. 1800-1805 kierownikiem zespołu baletowego przy Teatrze Narodowym. Przebywał w Gdańsku od 17 czerwca do 18 sierpnia 1804 r. Zachowane afisze zapowiadały m.in. balety: "Figle miłości", "Korę i Alonza", "Podwieczorek Mirzy".

W 1811 r. do Gdańska przybył Wojciech Bogusławski. Zespół występował od 10 sierpnia do 12 września. Śladem tej obecności w naszych zbiorach są 4 afisze z 19 i 26 sierpnia oraz 11 września. Wystawiono wówczas 5 sztuk: "Sługę dwóch panów", "Alinę, królową Golkondy", "Najjaśniejsi podróżni", "Tajemnice" oraz "Sardzino - uczeń miłości".

Po wojnie, w 1945 r. rolę centrum kulturalnego Wybrzeża Gdańskiego pełniła Gdynia i Sopot. Tu też rozpoczęły swoją działalność pierwsze teatry. Z tego czasu zachowały się w zbiorach Biblioteki afisze Teatru Dramatycznego pod dyr. Aleksandra Gąssowskiego z sezonu 1945/46 m. in. ze sztuk: "Czerwony kapturek" Benedykta Hertza,"Szkarłatne róże" Aldo Benedettiego, "Sprawa Moniki" M. Morozowicz-Szczepkowskiej, "Grube ryby" M.Bałuckiego.

Mamy również afisze Teatru Domu Marynarki Wojennej w Gdyni, Teatru "Komedia".Po połączeniu Teatru Marynarki Wojennej i Teatru Dramatycznego w r.1947 powstał Teatr Aktorów - po nim zachowało się kilka afiszy.

Z repertuaru Gdańskiego Zespołu Artystycznego (rok 1948) posiadamy afisze do sztuk m.in.: "Powrót posła" Niemcewicza, "Gwałtu, co się dzieje" Fredry, "Zamek na Czorsztynie" Kurpińskiego.

W 1946 r. przybył do Gdyni Iwo Gall, który przejął budynek po teatrze "Komedia" i sezon teatralny rozpoczął sztuką "Homer i Orchideja" 20 listopada 1946 r. Mamy program tego spektaklu jak również programy następnych realizacji Galla: "W małym domku", "Trasa", "Strzały na ulicy Długiej".

Z okresu 1946 - 1955, w którym działał Teatr Miejski w Gdańsku (scena w Gdyni, Sopocie i Gdańsku) jego programy zachowały się niemal w komplecie.

W naszych zbiorach są również, choć niezbyt kompletne, programy Opery i Filharmonii Bałtyckiej, Teatru Ziemi Gdańskiej, Teatru Muzycznego w Gdyni.

Zdecydowanie najwięcej teatraliów kryje się w zbiorach rękopiśmiennych. Na przykład w księdze gdańszczanina Georga Schrödera wśród licznych zapisków z różnych dziedzin życia miasta w XVII w. znajdziemy wiadomości o teatrze. Dzięki dopiskom Valentina Schlieffa zawartych na k. 108-118 można dowiedzieć się jakie komedie wystawiano ówcześnie. Omówiono krótko 4 komedie: "O Dulcimundzie", "O księciu, który stał się szewcem", komedii o duchach i bliżej nieokreślonej sztuce wystawianej na Jarmarku Dominikańskim.

Fryderyk Teodor Hingelberg przedstawił sylwetki aktorów, członków Towarzystwa Teatralnego Schuchów zatrudnionych ok. roku 1784. Między innymi prezentuje aktorskie rodziny Schuchów, Brandesów, Ackermannów.

Jak wyglądała sytuacja finansowa teatru gdańskiego w XIX w. przekonać się można studiując 7 ksiąg rachunkowych Teatru Miejskiego z lat 1841-1854.

Posiadamy także bogaty zbiór wycinków prasowych dotyczących życia kulturalnego Gdańska przełomu XIX i XX w. zgromadzonych przez Waltera Domanskyego - proboszcza ewangelickiego kościoła św. Barbary.

Mamy również materiały inspektora szkolnego WM Gdańska Arno Schmidta dokumentujące m.in. życie teatralne nad Motławą w okresie międzywojennym.

Wśród XIX wiecznych teatraliów można wymienić dwie niepublikowane sztuki: Herkulesa Chylińskiego "Sobieski. Tragedia w 5 aktach" oraz Henryka Stroki "Ofiary 1863 r. Obraz dramatyczny w 4-ch aktach napisał..." . Ponadto mamy też odpisy z XIX w. trzech znanych i drukowanych tragedii: Tekli Łubieńskiej "Wanda królowa Polski...", Ludwika Kropińskiego "Ludgarda . Tragedya w 5 aktach ..." i Alojzego Felińskiego "Barbara Radziwiłłówna czyli Zygmunt August ..."

Szczególnie wiele materiałów teatralnych kryje się w dużych spuściznach literackich, które trafiły do Biblioteki w ostatnich trzydziestu latach, a zwłaszcza w zbiorach rękopisów Stanisławy Fleszarowej-Muskat i Jerzego Afanasjewa.

Z dwudziestu ośmiu sztuk napisanych przez tę pierwszą - 14 to widowiska telewizyjne. Zaliczają się do nich: "Nie wracają na obiad", "Dialog z minionym czasem", "Ludzie znad zatoki", "Gruszeczka", "Tam i gdzie indziej","Nasza wielka, piękna zabawka", "Nie będziesz inny na horyzoncie", "Korzeń, łodyga, kwiat", "Poszukiwania...", "Godzina rozstań", "Czekając do rana", "Cudzoziemcy...", "Kochankowie muszą się rozstać", "Niezwyczajna zwyczajność".

Większość z nich (9) nie została zrealizowana przez telewizję, lecz 5 było prezentowanych.

Do ośmiu sztuk scenicznych należą: "Dom na górze", "Chopin i Zuska", "Kochankowie muszą się rozstać", "Cudzoziemcy", "Ostatni koncert", "Ten pan Braun", "Noc pod Alpami","Mglista droga do Sacramento"

Fleszarowa napisała też 4 libretta: do opery Karola Kurpińskiego "Czaromysł", do baletu "Gdański medalion" oraz dwa libretta komedii muzycznych: "Afera wokół zera" i "Sublokator do wszystkiego".

Ponadto w dorobku pani Stanisławy znalazł się wodewil stoczniowy i widowisko taneczno-muzyczne dla dzieci.

Widać, że tytuły sztuk się powtarzają. Otóż Stanisława Fleszarowa-Muskat często przetwarzała jedną formę w inne (sztukę sceniczną w telewizyną, a dalej w słuchowisko i prozę, bądź odwrotnie).

W rękopisach Jerzego Afanasjewa teatralia zajmują równie poczesne, a może jeszcze ważniejsze miejsce , gdyż wiązały się z całym okresem jego dorosłości.

Należy zacząć od własnej twórczości maga z Sopotu. Napisał 6 sztuk scenicznych i jedno libretto baletu. Wszystkie były wystawiane przez teatry, bądź prezentowane w telewizji. Są to: "Pancernik Potiomkin" (libretto), "Cicer cum caule, czyli groch z kapustą Pana Tuwima", "Kochajmy święta" (wspólnie z Lucyną Legut), "Olaf Grubasow", "Kabaret literacki Afanasjewa", "Łóżko. Farsa w 3 aktach".

Razem ze swą żoną Aliną napisał dla dzieci kilka sztuk lalkowych, które w większości wystawiono w teatrach lalkowych. Mamy dwie: "Latający wiatrak" i "Zwariwane przygody papugi Msuroniamy". Pisali również słuchowiska dla dzieci. Z nich posiadamy też dwa: "Jan Pierzyna Tirtapski..." i "Jego Książęca mość Kaczorek Czerwony".

Osobną kartą w pracy i twórczości Jerzego Afanasjewa była reżyseria. Przecież jako reżyser filmowy, teatralny i telewizyjny pracował ponad 20 lat.

Mamy większość dokumentacji z tej pracy, czyli 30 różnych opracowań reżyserskich Afanasjewa, z których 21 dotyczyło realizacji telewizyjnych, 3 - spektakli teatralnych i 6 opracowań sztuk nie wystawionych. Do najciekawszych realizacji można zaliczyć: "Indyka" Sławomira Mrożka, "Dzieło sztuki" Antoniego Czechowa, "Jenny" Erskine Caldwella, "Nadzieję" Hermana Hejermansa, "Powódź" Henninga Bergera, "Młyn na wzgórzu" Karla Gjellerupa, "Politykę" Włodzimierza Perzyńskiego, "Pan Damazy" Józefa Blizińskiego.

Niezmiernie ciekawe w spuściźnie Jerzego Afanasjewa są materiały dokumentujące działalność wybrzeżowych teatrzyków studenckich z lat 1955-1965, a zwłaszcza "Bim-Bom", "Cyrku Rodziny Afanasjeff" i "Co To". Mamy spisy członków ich zespołów, dane o próbach i przedstawieniach, rachunki, umowy, rozliczenia finansowe, drukowane programy i zaproszenia. Zachowały się projetkty graficzne i scenograficzne wymienionych teatrzyków oraz spisy zawartości większości ich programów. Np. posiadamy duże fragmenty programów "Bim-Bom": "Ahaaa...", "Radość poważna", "Toast" i "Coś by trzeba". Jest również dokumentacja ikonograficzna: 52 fotografie, 10 klatek negatywowych, 1. klisza cynkowa afisza I programu, 3 afisze oraz 132 listy i wiele wycinków prasowych.

Cieszą niemal kompletne materiały "Cyrku Rodziny Afanasjeff": 290 zdjęć, 293 klatki negatywowe, 10 klisz cynkowych, 1 negatyw afisza, 9 afiszy, 43 listy, duży zbiór wycinków prasowych.

W spuściźnie Jerzego Afanasjewa znajdziemy też fragmenty dwóch programów założonego przez Jacka Fedorowicza kabaretu "To Tu", jego 2 afisze, ponadto programy i afisze Teatru Medyków "Kontrapunkt", Studenckiego Teatru "Galeria" oraz "Teatru Rozmów".

Afanasjew w swoich zbiorach zgromadził również kilkadziesiąt programów, plakatów i afiszy teatrów trójmiejskich oraz innych teatrów tak polskich, jak i zagranicznych.

Prócz materiałów dotyczących teatrzyku rąk "Co To" znajdujących się w spuściźnie Jerzego Afanasjewa: 30. fotografii, 12 klatek negatywowych i teczki z rysunkami i opisami poszczególnych numerów programu (ręką Ewy Rouby i J.Afanasjewa) - posiadamy spuściznę po twórcy "Co To" Romualdzie Frejerze, którą Biblioteka Gdańska PAN nabyła od jego żony Krystyny Filipskiej-Frejer , a także uzupełnienie tej spuścizny jakim są materiały otrzymane od byłych członków zespołu: Jerzego Godwoda i Włodzimierza Łajminga .

W 10. teczkach tych materiałów znajdują się dokładne scenariusze przedstawień teatrzyku "Co To", zbiór 80. fotografii (czł. zespołu i z przedstawień), papiery dotyczące działalności teatrzyku, bogata dokumentacja prasowa, 36 afisze i plakaty oraz drukowane materiały informacyjne.

Do naszej Biblioteki trafiła też spuścizna Malwiny Szczepkowskiej. Składają się na nią 3 grupy materiałów: 1/ własne utwory sceniczne ("Macedonia musi być wielką [!]. Komedia w aktach pięciu", "Pogotowie serca. Sztuka w trzech aktach", "Autor w pułapce. Groteska") ; 2/ adaptacje sceniczne tekstów literackich (Alfred de Musset "Lorenzaccio" Dramat w pięciu aktach. Inscenizacja..., "Wodewil Kujawski w 2-ch aktach" Oprac..., "Siewcy wolności" Montaż tekstów Mickiewicza, Słowackiego i Puszkina. Układ i komentarz...) ; oraz afisze i zdjęcia ze spektakli "Gdańskiego Zespołu Artystycznego", "Gdańskiego Studia Rapsodycznego" i Teatru "Wybrzeże".

Do teatraliów należą również pojedyncze materiały. Np. Bronisława Miazgowskiego fragment sztuki "Na dnie kopalni" i dramat "Królewskie oczy" .

Stefania Olechowska przed laty przekazała Bibliotece swą sztukę "W górę żagle. Widowisko muzyczne w 3-ch aktach..."

Ze spuścizny Janusza Stępowskiego wybrać można dwa utwory sceniczne: "Plany morskie Władysława IV" i "Opowieść o Drzymale".

Pewną ciekawostką są utwory długoletniego oficera kulturalno-oświatowego z m/s "Batory" - Edwarda Obertyńskiego. Zaliczamy do nich krótkie sztuki napisane i wystawione w czasie ostatniej wojny w Oflagu II E w Neubrandenburgu oraz dwie sztuki z okresu socrealizmu "Brygada ze stali" i "Meldunek na Zjazd [ZMP]" .

Późniejszego okresu życia teatralnego Gdańska dotyczą materiały "Domowej Galerii Interpretacji" oraz "Czarnego Konia" teatrzyków piosenki Mirosława Stecewicza.

Na koniec można zasygnalizować obecność w naszych zbiorach opracowań teatrologicznych np. materiałów dotyczących działalności teatru kukiełkowego "Skrzat" z Wolnego Miasta Gdańska , czy też prac magisterskich: Zofii Kurzawy [Jan z Gulin Guliński-Śniatowski] "Tragedia o bogaczu i Łazarzu" , Krystyny Malickiej-Gałki "Kronika życia literackiego Gdańska i Ziemi Gdańskiej 1958-58" oraz Aliny Suchomskiej-Chabior "Jerzy Afanasjew - biografia literacka" .

Jak widać z powyższych przykładów - nasze teatralia mogą stanowić istotne źródło badań naukowych, do którego wszystkich zinteresowanych zapraszamy.