Artykuły

Urszula Aszyk. Wypada zacząć od stwierdzenia, że na terenie Hiszpanii działają dziesiątki bibliotek, archiwów i podobnych tym instytucji, które gromadzą teatralia. Obok zamożnych instytucji państwowych, rozmaitych archiwów miejskich często z wiekową tradycją, zbiorów przykatedralnych i pałacowych, wiele z nich to ośrodki utworzone przez władze autonomiczne poszczególnych prowincji w ostanich dziesięcioleciach, część zaś to prywatne fundacje i muzea.

O ich istnieniu nie trudno zdobyć informację. Wobec jednak ilości tych placówek i ogromnego zróżnicowania kryteriów i zasad, na jakich gromadzą one swoje zbiory, szczegółowe scharakteryzowanie wszystkich jest zadaniem wykraczającym poza możliwości tego komunikatu. Sądzę jednak, że zanim dokonam prezentacji najważniejszych, warto przyjrzeć się zjawisku gromadzenia dokumentacji teatralnej w Hiszpanii na tak szeroką skalę.

Dwadzieścia, trzydzieści lat temu sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Poza archiwami istniejącymi od wieków i bibliotekami o charakterze ogólnym, nie było instytucji specjalizujących się w zbieraniu teatraliów. Niewątpliwie miało to związek z ogólnie przyjętym stosunkiem do teatru jako miejsca przede wszystkim rozrywki. Taka koncepcja teatru, powszechna od połowy XIX wieku, ugruntowała się w czasach dominacji kultury drobnomieszczańskiej i w niej widzi się przyczynę kryzysu teatru w latach dwudziestych, kryzysu, z którego - mimo prób odnowy - nie udało się wyjść teatrowi hiszpańskiemu aż do wybuchu wojny domowej w 1936 roku.. Odrodzeniu się tego samego modelu teatru po zakończeniu wojny (1939) sprzyjała powojenna polityka kulturalna generała Franco. W tym kontekście badania naukowe nad teatrem ograniczały się do badań nad dramatem. Widać to w dziesiątkach opracowań, w których - jeśli nawet zamieszczone zostały zdjęcia z przedstawienia lub reprodukcje projektów scenograficznych - to nie stały się one przedmiotem analizy czy zwykłego omówienia, często zresztą brak pod nimi szczegółowego opisu.

Nauka hiszpańska, pozostająca po wojnie domowej w całkowitej izolacji od reszty Europy, długo trzymała się XIX-wiecznych wzorów. Nowocześnie rozumiane badania nad teatrem, zwłaszcza średniowiecznym i Złotego Wieku, rozwijali w tym czasie cudzoziemcy, odgrzebując w bibliotekach i archiwach pokłady dokumentów, na których podstawie rekonstruowali życie teatralne minionych wieków. Trzeba jednak pamiętać, że historia, szczególnie współczesna, nie sprzyjała penetrowaniu archiwów w Hiszpanii przez rodzimych badaczy. Po zakończeniu wspomnianej już wojny na dziesiątki lat zamknięto przed nimi wiele archiwów państwowych i zbiorów w archiwach miejskich. Paradoksalnie cudzoziemcom przychodziło łatwiej przekraczać progi tych strzeżonych pilnie miejsc.

Jak wytłumaczyć więc rozkwit nowoczesnych badań nad teatrem, jaki obserwujemy w Hiszpanii dzisiaj? Po pierwsze: wraz z otwieraniem się granic kraju, które powoli zaczęło się dokonywać w latach sześćdziesiątych, Hiszpanie nawiązali kontakty naukowe i kulturalne z zagranicą. Po drugie: wraz ze zmianami politycznymi, społecznymi i kulturalnymi, które najbardziej radykalny przebieg miały w pierwszym okresie po śmierci Franco (1975), zaczęły otwierać się archiwa, a zniesienie cenzury pozwoliło na otwarte wypowiadanie własnych sądów, co nawet w kwestiach sztuki wcześniej nie było łatwe. Oczywiście to tylko część uwarunkowań. W odniesieniu do interesującej nas dziedziny, zauważmy wpływ zachodnich badań nad teatrem, nowych teorii i metodologii, które stają się podstawą narodzin hiszpańskiej teatrologii. Studia nad dziejami teatru zmuszają do zainteresowania się zbiorami w istniejących archiwach i bibliotekach, a studia nad teatrem współczesnym do tworzenia bibliotek i ośrodków dokumentacji teatralnej. Dodajmy, że to ostatnie zjawisko miało także związek z uzyskaniem autonomii przez poszczególne prowincje i powstawaniem w nich scen narodowych. Profesor Luciano García Lorenzo, omawiając w 1981 roku sytuację w teatrze po śmierci Franco, podkreślał, w jak istotny sposób na kształtowanie się życia teatralnego tego okresu wpłynęło zniesienie cenzury (1976), utworzenie Ministerstwa Kultury (1978; w czasach dykatury Franco Hiszpania nie miała takiego ministerstwa) i Centro Dramático Nacional (połączenie Teatru Narodowego María Guerrreo z innymi scenami), a także uruchomienie pod patronantem Ministerstwa Kultury Centrum Dokumentacji Teatralnej (Centro de Documentación Teatral) .

Państwowe Centrum Dokumentacji Teatralnej istniało już od roku 1971, naprawdę zaczęło działać w okresie, o którym mówi García Lorenzo, kiedy jego dyrektorem został młody teatrolog César Oliva (dzisiaj profesor Uniwersytetu w Murcji i wybitny historyk teatru). Poza porządkowaniem i kompletowaniem zbiorów organizował on również konferencje naukowe i wydawał biuletyny. Siedziba przy Ministerstwie w Madrycie rychło okazała się niewystarczająca. Część zbiorów dawnych została przeniesiona do Escorialu, do pomieszczeń sceny dworskiej "Coliseo de Carlos III". Z czasem też nastąpił podział dokumentacji i ostatecznie utworzyły się dwie instytucji, obie podlegające Ministerstwu Kultury (Dziś Ministerstwo Oświaty i Kultury):

- Centro de Documentación Teatral w Madrycie, to obecnie jedna z najważniejszych instytucji państwowych tego rodzaju. Znajdują się tam zbiory dotyczące nowszych dziejów teatru w Hiszpanii, przede wszystkim XX wieku, ale również wcześniejszych epok, głównie XIX wieku. Centrum stanowi biblioteka, hemeroteka i archiwum, w którym gromadzona jest dokumentacja przedstawień teatralnych: projekty scenograficzne i projekty kostiumów; fotografie (220 000 zdjąć), nagrania video (1100 pozycji), nagrania dźwiękowe (1200 pozycji). Ośrodek jest skomputeryzownay (230 000 dokumentów teatralnych; 10 000 premier w zapisie komputerowym) .

- Museo Nacional del Teatro w Almagro (La Mancha), mieście, w którym znajduje się jedyny zachowany w pierwotnym stanie XVI-wieczny corral de comedias. Organizowane są tam od lat festiwale teatru klasycznego, seminaria i kongresy. Siedzibą Muzeum jest jeden z pobliskich budynków. Oficjalnie działa ono od 1990 roku. W skład jego zbiorów weszły m.in zbiory Archivo-Museo del Teatro Real (Archiwum-Muzeum Teatru Królewskiego), gromadzone od 1850 roku. Stanowiły one podstawę muzeum otworzonego w 1924 roku , którego działalność przerwała wojna w 1936 roku. Chlubą Muzeum w Almagro jest ogromna kolekcja rysunków, projektów scenograficznych i projektów kostiumów, afiszy teatralnych i począwszy od XVII w. Znajdują się tam również takie dokumenty, jak rękopisy sztuk (choć niezbyt liczne), korespondencja ludzi teatru, umowy, księgi repertuarowe, spisy zespołów aktorskich (m.in. bezcenne z XVII i XVIII wieku), programy teatralne (prawie wszystkich teatrów madryckich od 1843 r. do pocz. XX w.). Stałą wystawę stanowią w tym Muzeum portrety, obrazy i fotografie (od 1855 roku), kostiumy aktorów z końca XVIII i z XIX w. oraz makiety budynków teatralnych, scen i przedstawień o historycznym znaczeniu. Przy Muzeum utworzona została biblioteka, specjalizująca się w historii teatru. Jej odrębną część stanowią zbiory dotyczące teatru muzycznego, zarzueli i opery.

Jeśli idzie o teatr hiszpański sprzed XVI wieku, ślady jego istnienia są nieliczne i rozproszone w archiwach ogólnych, przykatedralnych i przykościelnych. Znacznie lepiej udokumentowany jest teatr Złotego Wieku. Jest to niewątpliwie odbiciem nadzwyczaj bujnego rozwoju twórczości dramatopisarskiej i życia teatralnego w XVI, a zwłaszcza XVII wieku w Hiszpanii. Pamiętajmy też, że dramaturgia Lopego de Vega i Calderona stała się przedmiotem studiów europejskich (zwłaszcza w Niemczech) już w XIX wieku. Prawdziwych odkryć i naukowych ustaleń dokonali w odniesieniu do scen i repertuarów angielscy badacze w XX wieku. Są one kontynuowane przez badaczy innych krajów, a także z niezwykłą intensywnością przez Hiszpanów, począwszy od drugiej połowy lat siedemdziesiątych. Dzięki nim wiele dokumentów, a nawet całe zbiory archiwalne dotyczące działalności corrales de comedias (teatry publiczne) oraz teatrów dworskich, doczekało się opracowania i publikacji . Większość tych dokumentów znajduje się w archiwach madryckich.

Od drugiej połowy XVI wieku życie teatralne koncentrowało się w Madrycie. Takie zatem archiwa jak Archivo de la Secretaría del Ayuntamiento de Madrid, Archivo i Museo de Madrid, Museo Municipal de Madrid, Biblioteca Histórica Municipal, Archivo de Villa oraz archiwa Pałacu Królewskiego (Palacio Real) stanowią prawdziwe kopalnie materiałów, różnej rzecz jasna natury. Niestety, najmniej w nich śladów pracy aktorów. Pamiętając, że w okresie Złotego Wieku miały swoje momenty świetności teatralnej Walencja i Sewilla, a także takie miasta, jak położone blisko Madrytu Alcalá de Henares czy wspomnianne już Almagro, nie można pominąć również tamtejszych archiwów.

Odnotujmy w tym miejscu istnienie lokalnych, pozamadryckich muzeów i ośrodków dokumentacji teatralnej, specjalizujących się w gromadzeniu dokumentacji życia teatralnego poszczególnych prowinji i ich stolic. Powstawały one, jak już zostało powiedziane, w ostatnich dziesięcioleciach, ale na ogół ambitnie kompletują dokumenty na temat przeszłości teatru, np.

- Museu de les Arts de l'Espectacle w Barcelonie.

- Instituto de Teatro y de las Artes Escénicas del Principado de Asturias w Gijón.

- Centro de Documentación de las Artes Escénicas de Andalucía w Sewilli.

- Centro de Documentación das Artes Escénicas de Galicia w Santiago de Compostela.

- Servicio de Documentación de Teatres de la Generalitat Valenciá w Walencji.

- Centro de Documentación Musical de la Danza w Madrycie.

- Centro de Investigación y Documentación Teatral de la Escuela Navarra de Teatro w Pampelunie (Nawarra).

Dodajmy do tej listy bardzo specjalistyczne i znane poza Hiszpanią Centro Municipal de las Artes de los Títeres (Pantzerki) w Bilbao, które zbiera dokumentację dotycząca dziejów teatru lalek, a także Museu del Circ Josep Vinyes w Berdze (Barcelona), posiadające dokumentację na temat sztuki cyrkowej. Teatralia znajdują się rzecz jasna także w archiwach i bibliotekach przy fundacjach i muzeach, zajmujących się gromadzeniem dokumentów dotyczących życia i twórczości pisarzy i artystystów, np.

- Museo Casa Natal de Cervantes (Dom Urodzin Cervantesa) w Madrycie.

- Casa Museo Lope de Vega (Dom Lopego de Vega) w Madrycie.

- Fundación Federico García Lorca w Madrycie.

- Huerta de San Vicente, Casa-Museo Federico García Lorca (dom, w którym

mieszkał Lorca zanim przeniósł się do Madrytu) w Granadzie.

- Museo Casa Natal Federico García Lorca (Dom, w którym urodził się Lorca) w Fuente Vaqueros (Granada).

- Archivo Manuel de Falla w Granadzie.

- Casa Museo Rafael Alberti (Dom, w którym Alberti spędził ostatnie lata życia i miejscowość, w której się urodził) w El Puerto de Santa María (Kadyks).

- Biblioteca de la Fundación Joan Miró w Barcelonie.

- Casa Museo Unamuno-Archivo w Salamce, etc.

Instytucją, do której każdy badacz musi trafić, jest oczywiście Biblioteka Narodowa (Biblioteca Nacional) w Madrycie. Ufundowana w 1712 roku przez Filipa V jako Biblioteca Pública de Palacio, dysponuje potężnymi zbiorami, w tym manuscryptami i pierwodrukami z różnych epok, archiwami autorów, dokumentacją historyczną różnego typu. W dziale manuscryptów skatalogowano łącznie 10 000 sztuk teatralnych. Warto zwrócić też uwagę na istnienie katalogów i spisów dramatów dawnych, opracowanych przez bibliotekarzy bądź miłośników teatru w XVIII i XIX wieku. Aczkolwiek zawierają one błędy i są niekompletne, okazują się nieocenione w poszukiwaniach dawnych tekstów. Teatrolog-filolog trafi też do bibliotek i archiwalnych zbiorów przy Real Academia Espańola i Consejo Superior de Investigaciones Científicas w Madrycie. Ta ostatnia instytucja ma charakter placówki naukowo-badawczej (odpowiednik PAN-u) i w dziale zajmującym się dramatem i teatrem (w ramach Instituto de Filología) gromadzi dane na temat życia teatralnego w poszczególnych okresach .

Dla teatraloga zajmującego się dramatem i teatrem hiszpańskim XX wieku bezcenne są zbiory bibliotek specjalistycznych:

- Biblioteca de Teatro Espańol Contemporáneo przy Fundación Juan March w Madrycie: ogromne zbiory dotyczące teatru XX wieku; oprócz publikacji książkowych i prasy bieżącej, rękopisy, wycinki prasowe, egzemplarze reżyserskie, zdjęcia (wydano katalog zdjęć, ss. 622), projekty scenograficzne, kasety video, nagrania muzyczne, etc..

- Biblioteca de L'Institut del Teatre w Barcelonie, w której trzech oddziałach znajdują się oprócz zbiorów bibliotecznych, zbiory archiwalne, dokumentacja przedstawień i życia teatralnego Katalunii, a także Hiszpanii.

- Biblioteca de Teatro w Salamance.

- Biblioteca Musical w Madrycie: posiada ogromne zbiory dotyczące teatru muzycznego, libretta zarzuel i oper, partytury baletów, fonotekę i videotekę.

Oczywistym miejscem gromadzenia dokumentów przedstawienia i życia teatralnego wydawać się mogą teatry, ale poza bibliotekami przy Teatro Nacional María Guerreo w Madrycie, Teatre Lliure oraz Teatre Nacional de Catalunya w Barcelonie trudno byłoby wskazać więcej adresów. Do odnotowania pozostają też niektóre biblioteki przy szkołach teatralnych, ale - oprócz madryckiej Real Escuela Superior de Arte Dramático (Królewska Wyższa Szkoła Teatralna), najstarszej w Hiszpanii i L'Institut del Teatre w Barcelonie, który jest równocześnie placówką badawczą - na ogół zaspokajają one wyłącznie potrzeby dydaktyczne.

Na pierwszy rzut oka ilość odnotowanych tu instytucji może wydawać się imponująca. Niniejszy szkic nie zawiera jednak informacji na temat wszystkich archiwów i bibliotek hiszpańskich. Nie było to jednak moim zamiarem. W zależności od podjętego zadania badawczego lista tego rodzaju placówek może się nam skurczyć lub bardzo wydłużyć. Napotkać też możemy na trudności, których nie przeczuwamy. Często bowiem spisy inwentaryzacyjne i katalogi w archiwach dawnych okazują się niekompletne lub zawierają błędy. W nowszych zaś uwaga pracowników skupia się na nowoczesnych metodach dokumentacji przedstawienia (film, video, nagrania dźwiękowe) i brak dokumentów dotyczących życia artysty, nie rzadko bowiem okazuje się nadzwyczaj trudne ustalenie daty urodzin czy śmierci lub daty objęcia dyrekcji teatru. Optymistyczny jest jednak obraz rozwijających się badań naukowych, w których przejawia się troska o wszelaki dokument dotyczący przeszłości i teraźniejszości sztuki teatru.