Artykuły

Pasażerka zachwyciła publiczność opery w Tel Awiwie. I wywołała dyskusję: czy izraelska publiczność może oklaskiwać aktorów grających esesmanów? 

Pasażerka jest pierwszym dziełem operowym Mieczysława Wajnberga (1919-1996), polskiego kompozytora żydowskiego pochodzenia, absolwenta Konserwatorium Warszawskiego w klasie fortepianu Józefa Turczyńskiego. Wybuch wojny w 1939 roku radykalnie zmienił jego życiowe plany. Młody artysta schronił się na terenie ZSRR, najpierw na Białorusi, potem w Taszkiencie. Ostatecznie zamieszkał w Moskwie. W Związku Radzieckim wegetował — pisał dla teatru, cyrku, radia, do szuflady. W 1953 r. został oskarżony o „burżuazyjny nacjonalizm żydowski" i wylądował na 11 tygodni w więzieniu. Od najgorszego ocaliła go śmierć Stalina i pomoc Dymitra Szostakowicza.

Mimo imponującego katalogu utworów symfonicznych i kameralnych Wajnberg zasłynął głównie jako twórca muzyki do kreskówek dla dzieci i znanego melodramatu Lecą żurawie Michaiła Kałatozowa. Po wojnie do Polski przyjechał tylko raz — w 1966 roku został oddelegowany na festiwal Warszawska Jesień. Nigdy tu nie wrócił na stałe.

Pasażerka powstała w 1968 r. zainspirowana książką Zofii Posmysz (z 1962 r.), która jako 18-latka za kolportowanie ulotek trafiła do Auschwitz. Librecista Aleksander Miedwiediew swobodnie potraktował literacki oryginał (wcześniej powstał niedokończony film Andrzeja Munka): niemiecki dyplomata dla ukoronowania kariery wyrusza na placówkę do Brazylii. Na liniowcu jego żona, Lisa, w jednej z pasażerek rozpoznaje Martę, byłą więźniarkę z Auschwitz. Mąż nic nie wie, że żona była strażniczką w obozie zagłady.

Rozbieżności między książką Posmysz a librettem Miedwiediewa były dość istotne, ale Posmysz nie miała o to pretensji: — Dla mnie było najważniejsze, aby pamięć o Auschwitz nie zanikła, aby była żywa wtedy, gdy nas, świadków, już nie będzie. Byłam przeświadczona, że muzyka, bardziej niż słowo pisane, film czy jeszcze inny gatunek sztuki, może to zapewnić — wspomina.

Nie pomyliła się. Tyle tylko że w 1968 r. do premiery opery w Teatrze Bolszoj w Moskwie nie doszło. Po pierwszych próbach partytura wylądowała na półce. Dlaczego? Prof. Michał Bristiger nie miał złudzeń: — Bo temat kojarzył się z sowieckimi łagrami. Mówiło się, że to „opera skonfiskowana".

Powrót po latach 

Pasażerkę wykonano po raz pierwszy, w wersji koncertowej, w Domu Muzyki w Moskwie 25 grudnia 2006 r., dziesięć lat po śmierci kompozytora. Na premierę sceniczną trzeba było jeszcze poczekać. Doszło do niej w 2010 r. na festiwalu w Bregencji. Spektakl zrealizował Brytyjczyk David Pountney (od ubiegłego roku — za zasługi dla kultury polskiej — legitymujący się polskim obywatelstwem). Pasażerkę w 2010 r. wystawiono także w Teatrze Wielkim Opery Narodowej w Warszawie. Dzięki wsparciu Instytutu Adama Mickiewicza utwór pojawił się w Teatrze Opery i Baletu w Jekaterynburgu (później także w Teatrze Bolszoj w Moskwie, reż. Thaddeus Strassberger), w Duńskiej Operze Narodowej w Aarhus (reż. Philipp Kochheim), a ostatnio w Staatstheater w Brunszwiku (reż. Dirk Schmeding).
Teraz inscenizacja z Bregencji — pokazana także w Londynie i Stanach Zjednoczonych — została po raz pierwszy wystawiona w Izraelu. — Gdy David Pountney pracował nad spektaklem, od razu skontaktował się z nami, bo czuł, że jest to utwór, który powinien zostać wystawiony w Tel Awiwie — wspomina Michael Ajzenstadt, dyrektor artystyczny Opery Izraelskiej. — Gdy obejrzałem Pasażerkę w Bregencji, nie miałem żadnych wątpliwości, że dzieło musi zostać pokazane w Tel Awiwie i to właśnie w tej niesamowitej inscenizacji. Zajęło nam to dziewięć lat. To była długa podróż. Ale się opłaciła.

Pountney tworzy na scenie dwa światy. Pierwszy — luksusowy. Transatlantyk wiezie bohaterów do upragnionego raju na ziemi. Gojąca wojenne rany Europa pozostaje w oddali: zgiełk, zabawa, dancing. Pojawienie się Marty, Polki, byłej więźniarki z Auschwitz, burzy sielankę.

Obraz drugi to piekło obozu zagłady — miejsce kaźni, nieludzkiego traktowania, walki o każdy dzień przetrwania, upokarzania, wreszcie śmierci. Przeszłości nie da się wymazać. Oba światy — obserwowane przez chór — łączą się w jeden. Marta staje twarzą w twarz ze swoją oprawczynią, Lisą.

Opera we łzach 

Świat zagłady przedstawiony w operze, tak silnie związanej z historią Polski, publiczność w Tel Awiwie przyjęła nadzwyczaj dobrze. Krytyka była podzielona. Niektórzy wytykali dłużyzny i tani sentymentalizm. Inni wskazywali na surrealizm sytuacji — no bo żydowska publiczność gorąco oklaskuje… stojących na scenie esesmanów i więźniów w pasiakach.

Spektakl zagrano sześć razy. Wprawdzie trudno porównywać frekwencję na Pasażerce do dwunastu wyprzedanych spektakli Toski (jak to miało niedawno miejsce), niemniej cel został osiągnięty. Czy zatem wierna publiczność opery w Tel Awiwie była na taki spektakl przygotowana? — Tego nie wiemy. Ale publiczność doceniła dzieło, którego dotąd nie znała. I fakt, że opera pokazuje tak nieludzką, okrutną historię w tak niezwykle ludzki sposób — twierdzi Ajzenstadt. — Prawdopodobnie ci, którzy przeżyli Holokaust, nie przyszli. I jest to całkowicie zrozumiałe.

Czy obóz zagłady jako miejsce akcji jest do zaakceptowania w umownej konwencji, jaką prezentuje opera? Pountney: — Opery bardzo często podejmują bolesne tematy. Są to nierzadko dzieła, których tematem są wydarzenia historyczne, nie unika się w nich przemocy, opowiadając na przykład o masakrach. Często kończą się samobójstwem bohaterów.

Ajzenstadt tłumaczy: — Jeśli przyjrzymy się historii opery, natychmiast zdamy sobie sprawę z tego, że nie jest to czysto dokumentalny gatunek. Mamy oczywiście tytuły dotyczące wybranych wydarzeń, ale już takie opery jak np. Ernani, Don Carlos czy Juliusz Cezar — odnoszące się do konkretnych postaci — nie relacjonują dokładnie wydarzeń historycznych. To opowieści o ludziach i ich emocjach. Pasażerka to jedna z nielicznych autobiograficznych oper, która opowiada o przerażającym okresie w historii ludzkości. Dla nas w Izraelu nie jest to wyłącznie opera. To coś więcej — historia, doświadczenie, dokument, który każdego z nas pozostawia w szoku. We łzach. Wystawić Pasażerkę to nie to samo, co zagrać Cyganerię, Traviatę, Toscę czy Cosi fan tutte.

Przypomnieć światu 

W drugim obrazie z I aktu Pasażerki przysłuchujemy się dialogom esesmanów w Auschwitz. Pierwszy: „Jak też tu jest nudno (…). Żadnego klubu, żadnego kina, żadnych dziewczynek". Drugi: „Nasza praca, panowie, może nie zawsze jest miła, ale godna (…). Tu, w Auschwitz, piszemy historię". Trzeci: „Ludzie to słaby materiał opałowy. Kiepsko się palą".

Pasażerka jest dla nas wszystkich wstrząsającą lekcją historii, bez względu na miejsce, gdzie ją odbieramy: w Polsce czy w Izraelu. Premiera w operze w Tel Awiwie, poprowadzona przez dyrygenta Stevena Mercurio, została osadzona w specjalnym kontekście. Odbyła się w przededniu izraelskiego Dnia Pamięci Zagłady i Aktów Odwagi (Yom HaShoah jest poświęcone pamięci sześciu milionów Żydów i heroizmowi ludzi, którzy ratowali ofiary Holokaustu).

Czy jednak współczesna opera potrzebuje tak intensywnej terapii szokowej? — Musi przez nią przejść. Jeśli ma być liczącą się formą sztuki, nie powinna ograniczać się do pokazywania miłosnych perypetii władców czy zwykłych ludzi. Nie może być mdłym melodramatem — konkluduje Ajzenstadt. — Jeśli opera naprawdę pragnie dotykać tematów istotnych dla ludzi XXI wieku, musi zająć się historią. Tak jak robi teatr czy film. I opery Johna Adamsa dotykają takich tematów: Nixon w Chinach czy Śmierć Klinghoffera. Jestem przekonany, że w przyszłości powstanie znacznie więcej tego typu dzieł.

Zofia Posmysz, kończąca w tym roku 96 lat, swoją misję wykonała: Pasażerka powraca. Dzięki muzyce straszliwe słowo „Auschwitz" zostało przypomniane światu.